lørdag 26. februar 2011

46. Thormod Rettedal.


Thormod Rettedal.

Me har ikkje tal på alle dei soger som er fortalde om denne predikanten i Rogaland. Og me kan heller ikkje nemna opp alle dei vekkingar han var med i. Men han var ein reiskap med mykje nåde frå Gud. Mange fann fred med Gud under talarstolen hans. Her skal me nøya oss med nokre enkle og isolerte pennestrøk om han.

Han kom frå Høgsfjord i Rogaland og var fødd i 1849. Han var ein modig gut og svara presten vel på konfirmasjonsdagen. Han vart spurt om han ville forsaka djevelen og alle gjerningane hans. Då kom svaret: ”Eg tru, eg vil dæ.”

Tidleg møtte han Guds kall, men fekk ikkje sjelefred og vissa før han var 24 år. Han var då på sildefiske i Nordland der det braut ut ei alvorleg vekking på fiskefeltet. Etter store indre kampar, rann lyset og han kom heim som ein ny mann.

Rettedal byrja kort etter som ”bibelbud” for Lutherstiftelsen. Presten Kobro hjelpte han den første tida. Han skulle reisa rundt og selja biblar og andre skrifter og kunne halda forsamlingar og lesa or bøkene for folket. Han kom ofte til små og avsidesliggjande stader. Dette var ein del av Johnsons ”naudprinsipp” der lekfolk skulle gjera det prestane ikkje nådde.

Den første turen gjekk innover i Ryfylke der han lei mykje vondt. I Suldal heldt han på å frysa i hel. Der måtte han liggja i eit gammalt stabbur. Det var midt på vinteren og snøen fauk inn i rommet så Rettedal måtte småspringa rundt i rommet for å halda varmen. Neste natt fekk han sova på loftet i huset der husfolket låg. Då takka Rettedal Gud og bad lenge utover natta. Då byrja vekkinga i bygda. Slik gjekk det mange stader.

I slutten av 1870-åra vaks Indremisjonen fram, og Rettedal fekk kall til å reisa der. Han fekk frie hender og opplevde mange vekkingar i bygdene. Han fekk også tala på større stader nå. Då kom han ofte i konflikt med prestane. Rettedal likte ikkje strid, men elska sanninga og kjempe for den.

I 1879 kom Rettedal for første gong til Hidra ved Flekkefjord. Denne gongen kom han i strid med metodistar og andre frie kristne på øya. I 1850-åra hadde det gått ei vekking over staden Kirkehamn. To sjømenn hadde høyrt presten Lammers i Skien og kom deretter heim og forkynte folk folket. Desse vitnemåla fengde i folk og mange vart omvende. Privathusa vart for små til forsamlinga, og dei bygde sitt eige hus i Kråkedalen i 1862.

Sytten år etter kom Rettedal, og heile øya ville høyra han. Både metodistar og frie og lutherske kom saman då, og striden byrja. Rettedal var klår i luthersk lære. Og dei som fylgde han, meinte at dei og måtte byggja sitt eige hus. I 1881 stod huset ”Getsemane” ferdig, med plass til 5-600 menneske. Rettedal kom att fleire gonger i tala der.

I 1885 kom han til Visnes på Karmøy. Der var store kopargruver og mykje folk bedd der ikring, om lag 3000 menneske. Ein dag hadde han møte kl. 4 ettermiddag på bedehuset. Deretter ville han gå bort til dansesalen i gruvebyen. Han hadde høyrt om synda og dansefestane med drikk og slagsmål.

I ein pause gjekk Rettedal og A. Nilsen fram på golvet o tok til å syngja: ”Å., at eg kunne min Jesus prise som eg av hjertet dog så gjerne vil.” Då var det stille så lenge songen varde. Deretter dansa folket vidare. Då ropa Rettedal ut med høg røyst: No må de dansa skikkeleg når det først gjer det! Han visste korleis dansen skulle vera.

Då ropa ei ung jente fortvila: ”Me går til helvete heile kula.” Og ein svær kar kom bort til Rettedal og sa: ”Eg tenkjer det er best at du Rettedal preikar til oss.” Og Rettedal preika. Ein etter ein seig folk i kne og ropa på Gud. Guds Andre slo sterkt ned i folket og mykje folk i bygda vart frelst. Det gjekk ikkje utan motstand, men det vart ei ny tid på staden.

Det var truleg etter dette at biskop Heuch kom på visitas til Avaldsnes og møtte vekkingsfolket på veg til kyrkja. Dei song dei nye vekkingssongane og biskopen undra seg. Då ropa han ut: Dette må vera dei heilage si øy (”Insula sanctorum”).

Rettedal kom også til Bergen, og det vart ein av dei beste arbeidsplassar han hadde. I åtte år på rad vitja han hovudstaden på Vestlandet. I 1890 var han der i 7 månader. I byrjinga reiste han for Indremisjonen, men gjekk over til Kinamisjonen då den vart skipa.

Det kom klagemål mot mannen fleire gonger. Han var for hard og grov i talemåten og ymse anna. Men tida hans gjekk mot slutten, og 4. jan. 1909 heldt dei avkilsmøte i Kinahuset i Stavanger. Kista vart ført til Høgsfjord og gravlagt der. Ein stor minnestein vart sett over han der.

fredag 25. februar 2011

45. Elias Blix.

Nynorskdiktaren Elias Blix.

Blix var fødd 24. febr. 1836 på garden Våg i Gildeskål i Nordland og døyde i 1902. Far hans døyde då Elias var tee år gammal, og mora gifte seg om att med Ole Helgesen. Han vart mest kjend som salmediktar, og sokneprest Harald Eintveit i Vikedal kallar han ”ei av dei store skaparåndene i norsk salmedikting” (DM 24/2.-11).

Blix var norsk teolog, professor i hebraisk og kyrkjeminister i 1884-88. Han vart aldri tilsett som prest, men er mest kjend som salmediktar. Han var også med ved omsetjinga an Bibelen til nynorsk. Han skreiv óg vakre og kjenslevare natursongar med skildringar av natur og folkeliv. ”No livnar det i lundar, no lauvast det i lid,” er ein av dei.

Og nynorsk var det rette målet for han, og han gjorde mykje for at song og dikting kom nett på det målet – landsmål, som det heitte før. Ja, Bjarte Botnen i Vårt land seier om Blix (24/2-11): ”Han som kristna nynorsken.” Me veit godt at det var Ivar Aasen som henta nynorsken fram or den norske soga og folket vårt. Det vart eit levande skriftspråk slik det og var talemål.

Men med Blix vart nynorsk liksom meir offentleg og lovleg. Han var ansvarleg for jamstellingsvedtaket i 1885: Nynorsk og bokmål vart stilt likt i skule og samfunn etter kvart.

Han skreiv om lag 200 salmar, og av dei er det 71 i vårt noverande Norsk Salmebok. I Sangboken er det 33 salmar av han og 14 omsette salmar. Då han var 60 år i 1896, hadde han samla nokre gjester. Til dagen hadde han skrive ein song som han no las opp for dei. Det var songen: ”Å, eg veit meg eit land langt der oppe mot nord.” Han tenkte nok på Nordland der han kom frå. Han hadde ei oppleving der som sette såre merke.

Han kom heim, truleg sumaren 1866 då han hadde teke eksamen i teologi. Somme ville han skulle preika i kyrkja i Gildeskål då. Men soknepresten sa nei. Det er nemnt to grunnar for det. Den eine var han presten ikkje tykte det sømde seg at ein fiskarson frå bygda skulle tala Guds ord i kyrkja. Den andre som er nemnt er nett nynorsken. Han brukte nynorsk, og den hadde han møtt i Tromsø der han gjekk på seminaret for å bli lærar i 1852. I songen frå 1896 er merke etter dette nei: ”Å, eg lengtar så tidt dette landet å sjå. Og det dreg meg så blidt når eg langt er ifrå.” For han kom aldri attende til Gildeskål etter den hendinga.

Sjølv om nynorsken ser ut til å gå attende i folket vårt, vil Blix verta hugsa for diktinga si i lange tider. For diktinga hans er som teke ut av sjølve folket.
-

44. John Olav Larsen.

John Olav Larsen.

John Olav Larsen var evangelist det meste av sin tid, knyttet til Det norske Indremisjonsselskap, og var en tid lærer ved bibelskolen i Staffeltsgate. Men i årene 1971 til 1976 var han generalsekretær i Den Indre Sjømannsmisjon og senere landsekretær i Misjonsalliansen. Han døde i 2009 81 år gammel og var fra Hellvik ved Egersund. Han stod i mange vekkelser flere steder i landet. Godt kjent ble møtene i Sør-Audnedal i Agder. I 1957 og 1958 talte han på Jordal Amfi på stormøter i hovedstaden. I begynnelsen av 1960-årene startet han også Justøya Bibelcamp. Han har også talt f. eks. i Trondheim domkirke. I de siste årene av sitt liv var han prestevikar i Den norske Kirke.

Et særtrekk ved Larsen var hans åpne sinn, frimodige forkynnelse og treffende bilder og illustrasjoner. Der var han en mester. Han kunne fortelle morsomme historier og noen trodde kanskje at den lette tonen var selve poenget. Men så kunne han øyeblikkelig snu hele poenget om til et veldig alvor som ofte satt som naglet i sinnet vårt. Hans forkynnelse var kanskje ikke dyptgående dogmatisk sett, men han kall var å være vekkelsesevangelist. Og der var han klar med tale om omvendelse og tro på Jesus som veien til himmelen.

Larsen hentet mange ideer fra USA der han var i 1958 og hørte bl. a. Billy Graham. I Norge ble han en tid kalt for ”Norges Billy Graham”. Rolf Listrøm fra Sverige var med i mange år som sanger, men han hadde også andre sangere med seg. Den siste tida bodde han på sykehjem på Bryne.

Han skrev flere bøker og hefter:
En åpen dør 1957, Den nye begynnelse 1958, Elsket av Gud 1961, Fra høvelbenk til misjonsmark 1964, Kraft fra det høye 1968, Gi deg nå helt til Jesus 1969, Gud vil vekkelse 1970, Det glade fastland 1975.
-

fredag 4. februar 2011

43.Philipp Melanchthon.


Philipp Melanchthon. 

Egentlig var navnet hans Philipp Schwarzerd, som kommer tysk for Svart Jord . Han var født 16. februar 1497 i Bretten, Baden, Tyskland, og døde 19. april 1560 i Wittenberg. Han var en tysk reformatorisk teolog og forfatter.

Han ble tidlig kjent for sin dyktighet, allerede 19 år gammel gav han ut en lærebok i gresk. Han ble professor i Wittenberg bare 20 år gammel. Han ble Luthers gode venn og støttespiller. De arbeidet nært sammen, og han tilegnet seg snart luthers reformasjonstanker. Allerede i 1521 utga han sin dogmatikk, Loci, som er en enkel framstilling av hovedbegrepene i den kristne tro.

Men da Luther skrev mot Erasmus og avviste humanismens menneskesyn, ble det avstand mellom de to. Senere opplag av Loci var preget av det. Men Melanchthon var lærd og fikk stor innflytelse ved sine skrifter. Han underviste fremdeles ved universitetet i Wittenberg, og mange nye studenter kom.

Augustana, den lutherske bekjennelsen ved møtet i Augsburg, er også Melanckthons verk i stor grad. Men han fjernet seg etter hvert fra Luther. Det kommer tydelig fram i 1540 og 1541 om rettferdiggjørelsen. han ville til og med forlike seg med katolikkene og mente det var mulig. Etter hvert ble lutheranerne splittet i to partier: Filippister (som fulgte Melanchthon) og gnesiolutheranere (som ville verge den rette, ekte lære).

Han skiller seg ut fra Luther på flere punkt (uten at vi skal gå i deltalj om det her). Han var f. eks. uenig i Luthers syn på loven og mennesket og mente vi kunne nå fram til Gud ved fornuften og at vi har en fri vilje. Han har preget reformasjonen. H. Lindstrøm sier at "få teologer har hatt så stor betydning som han" (NTU II). Synet på nåden og den frie vilje, og nattverden var viktige element i forskjellen.

-

42. Olav Hodne.



Olav Hodne

Olav Hodne


























Hodne kom til India i februar 1948 – og arbeidet blant annet ved misjonsstasjonene i Shilong, Sevapur 
og Cooch Behar. Han var også knyttet til misjonens tehage.Hodne vokste opp i Bergen. Han tok artium
 i 1941 og begynte deretter ved Misjonsskolen i Stavanger. Han ble uteksaminert derfra i 1946 og
 fullførte de teologiske studier ved Menighetsfakultetet i 1947. Etterpå sluttet han seg til Santalmisjonen.
Olav Leonard Harry Hodne (født 16. juni 11921 i Lindås, død 29. okt. 2009) var en norsk misjonær. 
Han arbeidet mange år som lærer og misjonsprest for Den norske Santalmisjon i India.
.
Hodne var i utgangspunktet prest, forkynner og underviser, men etter hvert kom han inn i et omfattende 
arbeid blant annet med flyktninger og gatefolk i Calcutta. Fra 1970 ledet han hjelpearbeidet blant 
flyktninger i Bangladesh og India. Da organisasjonen Lutheran World Service planla en markert opptrapping
 av innsatsen for flyktningene ble Olav Hodne i november 1974 utnevnt til direktør for organisasjonens
 hjelpearbeid.
Som misjonær i India bygget Hodne opp enn rekke såkalte fortausskoler. Dette var nettopp skoler på 
fortauene. Fattige barn fra slummen ble der renvasket og hadde undervisning på gaten. Fortauskoler ble 
etter hvert et begrep i Calcutta. Der i byen fikk han på grunn av sin innsats for de aller fattigste etterhvert 
et ry som en mannlig variant av den mer berømte Mor Teresa, som han samarbeidet med, i den grad at 
en lokal storavis begynte å omtale ham som «Father Teresa».
Hodne tok tidlig i bruk metoder som senere er blitt mer alment benyttet og betraktet som veldig god 
bistand, da særlig mikrokreditt, altså smålån til enkeltmennesker og grupper for at de skal bli selvhjulpne.
 Dette var en metode han benyttet både i Calcuttas slum og fattigkvarterer, og andre steder der han virket.
Hodne var også knyttet til Strømmestiftelsen - og var grunnlegger av organisasjonen Rangpur Dinajpur 
Rehabilitation Service, en av Strømmestiftelsens partnere i Bangladesh. Han arbeidet også som konsulent 
for Strømmestiftelsen, og var med i denne organisasjonens styre.
Hodne var dr. theol fra 1967 med avhandlingen L. O. Skrefsrud, missionary and social reformer among 
the Santals of Santal Parganas. Han forfattet også en rekke bøker innenfor ulike sjangrer.
Hodne var også flere ganger kandidat til Nobels Fredspris, og ble blant annet nominert av Mor Teresa hele 
tre ganger.
Olav Hodne var far til Kari Hilde Hodne French og morfar til Joshua French. Hodne fikk en del utmerkleser for sitt
 arbeid, NansenmedaljenKommandør av St. Olavs Orden[2]Wittenberg Award (formidles av den amerikanske 
organisasjonen «Luther Institute»)[4] og Hjelp Til Selvhjelp-prisen fra Strømmestiftelsen. Av bøker han har skrevet, 
kan vi nevne her:
Ungdom, kom, se og hør om Santalmisjonen. 1945. I gode og onde dager : Anna Onsum Skrefsrud 1838-
1870. 949Lars O. Skrefsrud : Kerap - jungelfolkets høvding. 1952, Och säden växte : från mission til kyrka 
i Cooch Behar. 1959Pionermisjonærene tar fatt : glimt fra Santalmisjonens historie. 1960, L. O. Skrefsrud,
 missionary and social reformer among the Santals of Santal Parganas. 1966, The seed bore fruit : a short 
history of the Santal Mission of the Northern Churches, 1867-1967. 1967Santalmisjonens historie : med 
særlig henblikk på utviklingen i India 1867-1967. Bind 3: 1911-1967. 1992, Oppreisning. Misjonæren og
 vitenskapsmannen Paul Olaf Bodding. 2006.

(Vesentlig fra Wikipedia.)

41. Anselm.


Anselm av Canterbury
født ca. 1033 d. 1109 var erkebiskop i Canterbury i England fra 1093. Men han var fra Italia. Han rømte hjemmefra etter uenighet med faren og reiste omkring i flere år før han slo seg ned i Normandie og ble munk. 

Anselm av Canterbury la fram sin objektive forsoningslære i skriftet "Cur Deus homo?" (Hvorfor ble Gud menneske?) i 1098. Den stod i motsetning til den gamle oppfatningen av forsoningen. Før hadde man ment at Kristus ved sitt offer i døden befriet oss fra dødens rettmessige herredømme over oss, eller han løste oss fra djevelens krav på oss. Athanasius har skrevet om den første varianten. Man betraktet gjerne forsoningen som et rettslig oppgjør mellom Gud og Satan.

  Anselm utviklet en helt annen lære. Han viste hvorfor Gud måtte bli menneske og at Kristus med nødvendighet måtte dø på korset. Auléns klargjøring av hans tankegang i 7 punkt er så interessant at vi refererer den noe forkortet her. Den er også et eksempel på logisk tankeføring der han på rasjonell måte ville forklare Guds verk,[i] jfr. hans "gudsbevis". Han resonerer slik om forsoningstanken:

  1. Alle mennesker er pliktige til å underordne seg Guds vilje, men ved synden har de sviktet dette. Ved sin synd har mennesket unndratt Gud den ære som tilkommer ham, sviktet den oppgave Gud gav dem, og gjort det umulig å innta den plass i Guds rike som Gud hadde utsett for dem. De har altså gjort Guds plan til intet for seg.

  2. Gud plan kan aldri gjøres til intet selv om mennesket svikter. Gud måtte derfor overvinne hindringen og gjenopprette gudsriket.

  3. Guds mål kan nå bare vinnes ved godtgjørelse (lat. satisfactio, som det sentrale begrep i Anselms forsoningsteori). Mennesket måtte føres tilbake til den tilstand det var i før syndefallet. Men det kan ikke skje ved at Gud er barmhjertig som om synden ikke eksisterte. Det ville stride mot rettferdigheten. Enten må mennesket straffes som en "godtgjørelse" eller mennesket må gi en frivillig godtgjørelse. Men straffen kan ikke føre til målet: å gjenopprette Guds ære og plan. For da ble mennesket utelukket fra den. Godtgjørelsen (satisfaksjonen) er dermed den eneste veien.

  4. Men mennesket er ikke i stand til å gi en slik godtgjørelse. Mennesket kan aldri gi Gud mer enn det er skyldig å gi Gud, altså utover sin plikt. Og skulle det likevel kunne det, skulle det aldri kunne gi Gud en slik godtgjørelse som er "i overensstemmelse med syndens mål". Bare den som ikke forstår hva synden er, kan betvile dette. Ettersom synden er synd mot Gud vilje, medfører den en uendelig skyld.

  5. Bare gudmennesket kan gi en slik godtgjørelse. Gud måtte få erstatning for menneskets synd "med noe som er større enn alt det som er utenom Gud". Men bare Gud står over alt det som ikke er Gud. Altså kan ingen gi godtgjørelsen utenom Gud selv. Men hvis nå godtgjørelsen likevel må gis av et menneske (fordi det er mennesket som er skyldneren), må det skje ved et gudmennesket (lat. ergo necesse est ut eam faciat deus homo). Dette er hovedpunktet i hans framstilling.

  6. Gudmennesket Kristus har tilveiebrakt den nødvendige godtgjørelse (satisfaksjon) ved sin frivillige død. Her gjør Anselm et formelt skille mellom Jesu liv og død. Som mennesket var han hele livet skyldig å lyde Gud og kunne ikke gi Gud noe utover det. Men han var ikke skyldig å dø ettersom han var syndfri. Men han kunne frivillig underkaste seg døden. Og nettopp det gjorde han til Guds ære. Hans frivillige død var derfor en fortjeneste (et meritum innfor Gud). Det er en gave til Gud (ikke til djevelen eller døden som i tidligere tid).

  7. Gud kan ikke la denne gaven være uten gjengave og takk. Ettersom Kristus er Gud og eier alt, kan Gud ikke gi ham noe som han ikke allerede har. Guds gjengave må derfor rette seg mot dem som Kristus ville gi den, nemlig mennesket. Da er målet eller godtgjørelsen nådd: Kristus har overvunnet djevelen og Guds rike opprettet.

  Konklusjonen hos Anselm er: Verden kan ikke høre noe som er mer etter fornuften: Guds barmhjertighet finner vi nå så stor og slik i harmoni med hans rettferdighet at den ikke kan tenkes større og mer rettferdig.

  Men Anselms forsoningssyn var ikke enerådende i middelalderen. Den subjektive forsoningslære ble utformet av Pierre Abelard (1079-1142), "mer eller mindre som et svar på Anselms teori".[ii] Han har et annet utgangspunkt. Det er ikke Gud som skal forsones, men mennesket. Hindringen ligger i oss, i vår manglende tillit til Gud. Han er ikke opptatt av Guds vrede, men av at mennesket føler avstand til Gud.


[i].Dette betyr ikke at hans tankeføring er uimotsigelig eller ble antatt i alle deler.
[ii].Per Lønning: Kristen tro, s. 178.

40. Plotin.



Nyplatonismen og Plotin er en annen grein som vi kort skal ta med her.[i] Den har likhetspunkter med kristendom og gnostisisme. Den viktigste lederen er Plotin d. omkr. 270 e. Kr. Hans hensikt var å forsøke å forene "platonsk transedens og stoisk immanens" (Aulen). Plotin lærte at sjelen var tilsølt i materien og måtte befris. Gud var opphøyet over tid og forandring og kunnskap om ham. Han er langt bort og slik transedent. Fra denne "gud" hadde alt gått ut (emanert), slik lyset kommer fra solen. Denne "utgåen" er samtidig et frafall fra "gud", og lengst borte fra ham er materien. Nærmest "gud" er fornuften (gr. nous) som blir identisk med Platons ideverden. På samme måte som i gnostisismen lærte de at sjelen var fanget i materien. Bare ved hjelp av intuitiv kunnskap kunne kontakt og forbindelse oppnås. Gud kan bare fattes ved å erfare hans nærvær. Frelse er at sjelen befris fra kroppen, også her ved askese, verdensflukt og trekke seg stille tilbake fra alt. Den blir gradvis renset. Det høyeste stadiet er når sjelen synker ned i det gudommelige i den mystiske ekstasen. Da fylles mennesket med Guds lys og blir ett med gudommen. - Også her er en slags dobbel frelsesvei som i gnostisismen: Alt stiger ned fra Den Ene (gud)(dvs. emanasjon) i ideverden ned til den tilsølte sjelen i materien. Men samtidig må mennesket arbeide seg opp til Den Ene ved dyder og innsikt.[ii]

  Povl Johs. Jensen har gitt en større oversikt over Plotins lære som viser at han har et større læresystem enn her angitt.[iii]

  Til sammenligning kan vi illustrere kristendommens frelsesvei som en soteriologisk nedstigning ved inkarnasjonen og det som fulgte. Kristus har alene tatt på seg å frelse verden. Vår tro kan ikke sammenlignes med noe av det mennesket gjør i disse gamle filosofiene. De var egentlig bare bygt på menneskets egne gjerninger.

Det er særlig tre ting Augustin overtok fra Plotin:
  1) Forestillingen om en åndelig verden og en rent åndelig Gud. Han omtalte Gud som "lys", men i en annen betydning enn Plotin.   

2) Det er en betingelse for liv i den åndelige verden at man vender seg bort fra  den sansbare verden.

  3) Plotins lære om grader av "eksistens" der det materielle var nullpunktet i eksistensskalaen og Gud som det høyeste, han strømmer over av eksistensfylde. Ut fra dette lærte Augustin at det onde ikke eksisterer uten som mangel på noe. Og de høyere gradene kan ikke inneholde noe ondt.   Nå kan det diskuteres om ikke de to første punktene er selvinnlysende for en kristen og at han må ha lært det fra Bibelen og ikke fra filosofien. For en grundig tenker som Augustin er det ikke til å komme forbi. Men samtidig vet vi at han studerte filosofene meget grundig. Det kan ha vært en vekselvirkning her. Vi må også ha i tanke at den kristne ide eller tanke ikke var så klart utformet i denne tida, og hele Bibelen fantes ikke samlet i den form og så tilgjengelig som vi har den 



[i].Se videre om gnostisisme og nyplatonisme i Martin P:n Nilsson: Grekisk religiositet, 1960, s. 128ff. Se også Povl Johs. Jensen: Plotin. 1989.
[ii].Se videre om nyplatonismen og forholdet til Platon og kristendommen i Anders Nygren: Eros och Agape - Den kristna kärlekstanken genom tiderna, 1966, s. 147ff. Om Augustin og Caritas-syntesen, samme bok s. 383ff.
[iii].Povl Johs. Jensen: Plotin. 1989.

39. Sokrates


 Sokrates
  Platon taler om Sokrates død i dialogen Fadon, og i dialogen Kriton gjengis en samtale i fengslet mellom Sokrates og hans venn Kriton. Det er bare et par dager før han tømmer gidtbegeret i 399 f. Kr.[i] Ingen ting av det Sokrates muligens skrev er bevart. Alt vi vet om ham er det vi har fra Platons dialoger. Men dermed får vi også noen hovedtrekk i hans filosofi, og avslutningen av hans liv.

(mer)

[i].Platon: Kriton og Faidon. Til (ny)norsk ved Anfinn Stigen. 1973.

38. Aristoteles


Aristoteles 

Aristoteles (384-322 f. Kr.) er viktig i den vestlige filosofi og tenkemåte, så vi må ta ham med. Han var fra Stagira i Trakia, Hellas, og kom til Aten som 17 åring. Han var Platons elev ved hans Akademi i 20 år til han døde i 347. Senere grunnla han sin egen filosofiskole. Hans elever ble kalt "peripatetiker", antagelig fordi de gikk omkring mens den filosofiske samtalen pågikk (av gresk: peripatein: å gå omkring).

  Hans teorier fikk stor betydning for senere teologi, særlig  ved Origenes og skolastikken.

  Aristoteles videreutviklet Platons tanke om materien. Den er ikke formet, men kan formes på forskjellig måte. Den rene materien er det formløse og dermed er det heller ingen virkelighet. Men det innebærer muligheten. Men det blir først virkelig når det går over til å bli formet, når den forbindes med en "form". Dette er den Aristoteles' uttrykk for den platonske "ide". Alt som eksisterer består slik av disse to ting, form og materie. Alle forandringer forklares ved at formen får mer og mer makt over materien. Det betyr at det mulige går over til å bli virkelig(het). Forskjellen mellom ideverden og den sanselige verden hos Platon er flyttet ned i tingen. Alle ting bærer i seg en form, en ide, som sin hensikt. Hele tilværelsen tenkes som et system av høyere og lavere former. En høyere form betyr en høyere grad av virkelighet og fullkommenhet. Den rene formen står øverst. Der er alle tenkelige muligheter blitt til virkelighet og derfor finnes der ingen forandring og blir lik Gud. Hans fullkomne vesen har makt i seg til (eller er en makt) å dra alt under seg til ham. Dette er åsak til alt som hender og all forandring i verden. For, mener Aristoteles, all materie lengter etter en form, og alle ting etter å nå den fullkommenhet som tilkommer dem. Slik kan dette også realisere sin likhet med den "gud", den rene og fullkomne formen. Slik blir "gud" den uforanderlige årsak til all forandring; "den uforanderlige" som forandrer. Men dette er ingen levende gud, men et metafysisk forklaringsprinsipp for verden.

  Aristoteles' logikk ble også avgjørende for vesterlandsk tenkning til vår tid. Det gjelder særlig  læren om definisjon og slutninger, men den hadde sine begrensinger.

  Hans etikk-lære fikk også stor betydning.[i] Den rette lykke (evadainomia) er at mennesket virkeliggjør det spesielt menneskelige, dvs fornuften. Det høyeste i mennesket, dvs. dets "form", er fornuftssjelen. Han forkastet den gamle greske gudstro som også andre filosofer hadde gjort.

   Han mente at hvis man vendte seg til å handle etter fornuften, ville man skape i seg en disposisjon til å handle slik i fortsettelsen også. Dette er grunnen for den "habitus"-lære (vane) som er en grunntanke i middelalderetikken. Han viser ingen aboslutt etikk, men mener alle mennesker kan oppnå en relativ lykke. Han mente at dyden og dermed lykken ble oppnådd ved å virke i overensstemmelse med naturen, dvs. være ledet av forstanden som er menneskets spesielle natur. De forskjellige dyder oppfatter Aristoteles som middelveien. Motet er f. eks. den rette middelveien mellom dumdristighet og feighet. Han praktiserte selv middelveien mot slutten av livet ved å flykte fra rettssak mot seg med beskyldning om å være gudløs; han ville ikke gi atenerne en ny anledning til å begå brudd mot en filosof. Slik var han etisk relativist og ikke absolutist som Sokrates som valgte døden.

  Aristoteles fikk betydning for kristen frelseslære. Middelalderteologene brukte hans bevegelseslære som forklaringsmodell for  kristen frelse. Aristoteles oppfattet hele naturprosessen som en suksessiv oppstigning fra materie til form. Slik forklarte teologene at frelsen består i at sjelen stiger opp og befrir seg fra materien. Bernhard av Clairvaux hadde den platonske dualisme mellom kropp og sjel. Det gikk en skarp grense mellom det sanselige og det overnaturlige, og en følge av det var streng askese. Skolastikeren Thomas av Aquino brukte Aristoteles' begreper form og materie til å formildne dualismen. Han skiller mellom den ufullstendige, jordiske lykke (beatidtudo imperfercta) og den fullstendige, himmelske (beatitudo perfecta). Den jordiske lykken får man ved et liv etter fornuften, som Aristoteles lærte. I talen om "kardinaldydene" i sitt verk "Summa Theologica" følger han middelveien til Aristoteles. Den høyeste lykken får man ved en overnaturlig nådekraft, ved kirkens sakramenter. De inngytes i sjelen (gratia infusa). Man mener at dette er identisk med den dragning oppover som Aristoteles beskriver. Thomas taler også om at Gud setter hele tilværelsen i bevegelse mot seg selv til den himmelske, overnaturlige verden. -

  Luther derimot forkastet Aristoteles som vranglærer og mener denne oppstigning er blasfemisk og ødeleggende for den kristne tro. Luther lærte jo ren nåde til frelse. Aristoteles' lære ble betraktet som gjerningsvesen. Ettersom skolastikken hadde overtatt mye av dette i sin teologi, ble også den forkastet av Luther. Her ligger trolig også en av årsakene til at Luther forkastet den katolske teologi så ettertrykkelig. Det kommer godt fram i Luthers store kommentar til Galaterbrevet. I kommentaren til kap. 2, 4f. sier han f. eks. : "Men det er evangeliets sannhet, at vår rettferdighet er av tro alene, uten lovens gjerninger. Det falske eller fordervede evangelium går ut på at vi nok rettferdiggjøres ved troen, men ikke uten lovens gjerninger. Det var med denne betingelse tilføyet at de falske apostlene forkynte evangeliet. Det samme har våre sofister lært, nemlig at man skal tro på Kristus, og at troen er frelsens grunn. Men at den først rettferdiggjør når den gjennom kjærligheten har fått sin rette form. Dette er ikke evangeliets sannhet, men dens falske skinn og hykleri.

  Her er det tydelig at Luther tenker på skolastikken og den katolske teologis avhengighet av Aristoteles. Helge Haystrup har en opplysende note til dette i den danske oversettelsen på Credo forlag. Han sier her: "I sin polemik ikke alene mod sin samtids katolske teologer, men mod hele den middelalderlige skolastiske tradition kalder Luther sine modstandere for "sofister", ordkløvere." ... "Ud fra deres fra den hedenske filosof Aristoteles overtagne skelnen mellem materie og form måtte de finde en sådan tro for ganske 'uformet', dvs, ubestemt og uafklaret."[ii]



[i].Aristoteles: Etikk. Utgitt på norsk ved Anfinn Stigen. 1973.
[ii]. Martin Luthers skrifter i udvalg. Store Galaterbrevskommentar I, 1981, s. 411, note 43.

37. Platon.


Platon 

Han døde 347 f. Kr. og lærte at sjelen egentlig var god og vakker, fordi den kom fra Gud og skulle vende tilbake dit. Materien var heller ikke vond, men lavere enn sjelen. Sjelen måtte likevel renses og det skulle skje ved kunnskap eller innsikt som hos upanishaderne, og ikke ved askese som den senere nyplatonismen. Platon talte om "ideverden" som den egentlige verden, mens den verden vi ser var uvirkelig. Egentlig er altså frelsesveien for Platon menneskets eget verk, den er en såkalt "soteriologisk oppstigning" ved at mennesket selv må komme opp til Gud.

  Platon klarte på en særegen måte å knytte de filosofiske spørsmål sammen til en enhet.

  For Platon kan bare slikt som er opphøyet over enhver forandring være gjenstand for sann kunnskap. Den kan derfor ikke nås ved sansenes iaktagelse. For alt det som de oppfatter forgår igjen.

  Dette uforanderlige og derfor sanne og egentlige er hos Platon den såkalte "ideverden".[i] Den er det evige. Tanken kan se de evige mønsterbilder når den har frigjort seg fra sansenes illusjon. Den verden vi oppfatter med våre sanser er bare en avglans av ideverden. Denne dualismen mellom ide og det sanselige er det mest karakteristiske ved Platons filosofi. Han illustrerer det ved liknelsen om grotten (hulen) i dialogen Staten, bok sju[ii]: Vår stilling og tilstand er som om vi var bundne  i en underjordisk hule og bare kunne se skyggene på veggen i hulen. Den som ikke har sett noe annet enn skyggene, tror det er den sanne virkeligheten. Men filosofien som blir befridd fra lenkene i hulen og stiger opp mot lyset, opplever den sanne og reelle virkeligheten. Han lever i den rene ideverdens klarhet. For å oppnå dette må mennesket vende om, snu seg bort fra det sansbare - som er det låge, til det sanne, det oververdslige.

  Platon har altså en frelseslære - som i ord kan forveksles med kristen teologi!
  Hos Platon er det godes ide den største av ideene som alle normer og alt sant "værende" samles i. Her sammenfaller på en måte spørsmålet om det sanne værende og det høyeste gode. Tanken på det gode som det høyeste mål gir nøkkelen til å forstå tilværelsen. Alt skjer med tanke på dette høyeste fornuftige mål.   I forlengelsen av læren om ideverden, kommer Platon med en annen tanke som senere fikk stor betydning: materien eller "ikke-væren" hindrer at ideen blir fullt ut virekliggjort i den sanselige verden. Det blir kilden til all ufullkommenhet. Hos Platon utgjør det det som gjør motstand mot den fornuftige orden. Andre filosofer blir det det onde prinsipp.

  Platon har en skapelses.beretning i dialogen Timaios. Demiurgen er den guddommelige verdensbyggmesteren. Han skaper alt med ideene som mønster eller forbilde.

 


[i].Platon: Kriton og Faidon, Til (Ny)norsk ved Anfinn Stigen. 1973.
[ii].Gjengitt i Anders Nygren: Eros och Agape. 1966, s. 133. Se teksten i Anfinn Stigen: Filosofiske tekster I, 1968, s. 39ff.

torsdag 3. februar 2011

36. John Owen

John Owen - kort biografi.

Owen var engelsk teolog f. 1616 I Stadham I Oxfordshire, England og døde 1683. Tolv år gammel kom han til Queen’s College I Oxford der han tok sin BA-grad I 1632 og MA i 1635. I denne tiden arbeidet han så hardt at han sov bare 4 timer hver natt og ødela dermed sin helse ved så hardt arbeid. I 1637 ble han fordrevet fra Oxford på grunn av ulydighet.

Nå ble han kapellan for familien til Sir Robert Dormer i Ascot, men ved uro I landet mistet han flere rettigheter. En tid var han I stor tvil om framtida og religionen.

I 1642 gav ha nut sin første bok, Oversikt over Arminianimsen. Han bode en tid I Essex og ble gift og hadde elleve barn.

Skjønt han var formelt knyttet til den Presbyterianske kirke, var Owens syn på kristen tro og liv mer likt De uavhengige („The Independents“) og mer og mer styrket i sitt syn. Han var representant for mange som gikk bort far de episkopale og holdt seg til den moderate form for presbyterianere. Hans syn kommer fram i boka Pastorer og folkets plikter (Duty of Pastors Distinguished).

Han var i Fordham til 1646. I april talte han til parlamentet og gav så ut skriftet Tanker om kirkens styre, der han viste at han var på vei bort fra den Presbyterianske kirke.
Folket i Coggeshall I Essex inviterte ham nå til å bli deres pastor. Her viste han sitt nye syn og grunnla en menighet etter kongregasjonalistiske prinsipp. Og året etter utgav han skriftet Eshcol og på andre måter talte mot Armenianismen. Det var en urolig tid politisk i England nettopp da.

Han ble nå kjent med Cromwell som tok han med til Irland i 1649 som sin kapellan. Han skulle også ta seg av Trinity College. Og her begynte striden med Baxter. Året etter fulgte han med Cromwell til Skotland, men året heretter var han tilbake i Essex. I sept. 1653 fikk han graden D.D. og kom senere til Oxford. Framover mot 1660 skrev han bøker og underviste ved universitetet.

I 1660 ble han sammen emd andre utstøtt av den engelske kirke og bodde en tid i barndomsbyen Stadham der han samlet en menighet omkring seg i hjemmet. Resten av livet var han en aktet leder av de protestantiske dissenterne. Han var pastor i en kirke i London og skrev nå mange av sine store bibelkommentarer og andre skrifter. I 1883 døde han i  og ble begravet i London. Han var høyt aktet blant puritanerne og bøkene hans trykke si stadig nye opplag.
-

onsdag 2. februar 2011

35. Homer.

Homer


Homer (gresk Homēros) var en gresk forfatter som man mener levde omkring år 800 f.Kr. Etter tradisjonen er han forfatter av to viktige verker i den vestlige kultur, Odysseen og Iliaden. Tidligere menete man at Homer også hadde skrevet andre dikt, men flere av dem er tapt.

Vi vet lite om denne mannen. Uklarhetene om dette blir gjerne kalt  det homeriske spørsmålet. En gresk legende sier at Homer var blind og sanger. Men det er usikkert om han i det hele tatt har levd, og om han har skrevet disse disse bøkene, eller om han bare har samlet dem og skrevet dem ned. Forskerene er uenige om det. Kanskje er de resultat av en muntlig tradisjon fra f. eks. Athen.

Etter tradisjonen var altså Homer blind, men det har vært uenighet om hvor han kom fra. Men geografien i Iliaden tyder på at det er oppstått i det vestlige Lilleasia (Tyrkia).

Spørsmålet om hvem Homer egentlig er, ble tatt på alvor på 1800-tallet. Noe endelig svar har man ikke funnet på det.

Da det vestromerske keiserdømmet gikk under på 400-tallet, forsvant greskkunnskapene i Vest-Europa gradvis. Nå overtok latin som de lærdes spårk. Til og med Bibeelens greske og hebraiske originaltekster ble nå erstattet med den latinske oversettelsen Vulgata. Leontius Pilatus fra Calabria ble tilskyndet av Boccaccio til å oversette Iliaden og Odysseen til latin i årene fram til 1362.

Konstantinopel blev erobret av tyrkerne i 1453, og da flyktet mange lærde til Vesten og tok med seg bøker og dokumenter. Flere av dem slo seg ned i Firenze, som etterhvert ble et sentrum for renessansen.

Da Homer på 1500-tallet begynte å bli lest i Vest-Europa, viste det seg at han kom til kort overfor romeren Vergil. Homer skriver om umoral i historiene sine. Gudene praktiserer incest og hor uten motforestillinger.

Homer ”skrev” altså to store bøker som fremdeles blir lest, nemlig Iliaden og Odysseen. De er blant de første bøkene vi har i europeisk litteratur. De er av de få som er bevart for ettertiden, og var allerede høyt skattet i det gamle Hellas. De har også stor betydning for den verdslige, vestlige kultur. En marmorbyste av Homer er utstilt i Louvre.


34. Ole Hallesby.


Ole Hallesby.

      ”En høvding i Guds rike” kalla dei han i skriftet over Hallesby i 1962. Han var død året før – for 40 år sidan. Uttrykket er svært dekkande – i  preteritum (fortid). 

      For kor er det blitt av Hallesby (1879-1961) etter ein generasjon i grava? Går det så fort å gløyma ein hovding og den bodskapen han gav folket vårt? Eg berre undrast, og eg kan ta feil sjølvsagt. Han hadde så sterke meiningar og klåre tankar om kva kristendom er. Finn me dei same klåre tankar i dag – mellom kristenfolket der han var sentral, i kamp mot liberal teologi og på arbeidsstaden hans, MF? Eg synes det er ”betimeleg” å stilla slike spørsmål nå. T. Øberg kalla han ”den åndsfylte myndige forkynnerrøsten som hadde gitt gjenlyd over landet og Norden i 56 år”. 

      Hallesby hadde ein ”styringsregel” både for livet sitt og teologi og forkynning. J. Smemo sa noko om det  i NRK den dagen Hallesby døydde: ”Mot slutten av studiet opplevde han en personlig omvendelse som førte til en fullstendig kursendring både i hjerteliv og livsstil og teologisk tenkning.” 

      Han gjekk over frå å vera ein liberal teolog til ein personleg kristen. Og det fekk fylgjer for korleis han ”måtte” tenkja: Bibelen vart styringsregel for alt i livet. 

      Mon det ikkje var difor han hadde nærkontakt med kristenfolket, og dei opplevde han som sin? Trass skilnad i utdaning og evner set det truande kristenfolket også Bibelen høgt. Me erkjenner at me ikkje skjønar så mykje og ikkje greier å leva etter Ordet. Men me klynger oss til Han som er Ordet –Jesus. Så vert han ror og ratt for tru, tanke og liv. 

      Det er her eg kjenner det sårt nå. Me finn så få ”slektningar” av Hallesby. Kor er det blitt av den ”åndsfylte myndige forkynnerrøsten”? 
(Kortversjon.)

33. Johan Calvin.


Reformatoren Johan Calvin.

      Omlag på same tid som Luther levde ein annan reformator, Jean (Johannes) Calvin. han var noko yngre enn Luther, men dei verka i det same århundre. Calvin var fødd 1509 i Noyon i Frankrike, men budde mykje av tida i Sveits.  Han utdanna seg til jurist, og det viser godt att i skrivearbeidet hans.

      Frå 1533 gjekk han inn i reformasjonsarbeidet med all si kraft. Tre år seinare ga han ut sitt store verk, ei slags dogmatisk innføring i kristen tru - på latin: ”Institutio religionis Christianae”. Seinare skreiv han ei katekisme og ei trusvedkjenning og etter kvart  kommentarar til fleire bibelske skrifter. I alt dette ragar han høgt som skribent og tenkjar.

      Om ein skal samanlikne han med Luther, blir det gjerne slik: Luther skreiv og tala med hjarta, medan Calvin skreiv med hovudet. Luther skriv og tenkjer med sterke kjensler, medan Calvin er logisk og tankeklår i det han seier. Les ein t.d. same kapitel i bibelforklaringane av begge desse to, ser ein tydeleg skilnadden. Calvin forklarar på ein annan måte meir stringent der Luther skriv oppbyggeleg og forkynner med pennen.

      Dei er ulike i syn og. Calvin er far for den reformerte kyrkja som i nokon mon skil seg frå den lutherske. Det ser ein godt når ein kjem til bibeltekstar som talar om utvelginga, det ævelege nådeval, og om sakramenta. Her slår han delvis lag med Zwingli og Farel i Geneve.

      Han for strengt fram med kyrkjetukt og fekk slik motstandarar. Han fekk til og med spanjolen M. Servet dømd og brent på bål. Det var fleire element av tvang i hans syn og handlingar som la eit lovisk preg over den kyrkja han skapte.

      Calvin skreiv kommentarar (fortolkingar) til mange av bøkene i Bibelen. Han harmoniserte dei fire første evangelia (synoptikarane) og skreiv om dei fleste
Bøkene i NT og mange i GT.

tirsdag 1. februar 2011

32. Daniel Nelson


 Pionermisjonæren Daniel Nelson

Kinamisjonæren frå Sveio.

Av Nils Dybdal-Holthe

Mange misjonærar har reist ut frå Noreg. Me kan rekna dei i tusental når me slår saman alle selskap og kyrkjer. Også til Kina har nokre reist frå Vestlandet. Somme var ute i teneste i kort tid, andre brukte livet der ute og enda livet sitt langt borte frå heimen.


Ein av dei var Daniel Nilsen frå Sveio – på amerikansk vart namnet til Nelson. Ei dramatisk soge byrja her i Sunnhordland.[i]

Der vogga stod
Slekta kom frå fleire gardar.[ii] Far til Daniel var Sæbjørn (Sigbjørn) Nilsen f. 1821 d. før 1884. Han kjøpte bruket Aastøleitet på Eltravåg i 1852, det var ein del av det gamle husmannsplasset Årstadleitet som vart delt i to i 1819.

Far til Sæbjørn var Nils Jørgensen frå Hinderli i Sveio f. 1789 d. 1880. Han var gift to gonger og hadde 19 born. Han bygsla plasset i 1819 og var gift første gong med Helga Halvardsdtr frå Eltravåg. Sæbjørn sitt bruk fekk seinare bruksnr. 11. I 1865 fødde dei hest, fem kyr, ein gris og 17 sauer på bruket. Dei sådde to tønner havre og 1 ½ tønne poteter. Det er noko mindre enn på broren Halvor sitt bruk der Daniel tente.

Sæbjørn var gift med Ingeborg Serine Godtskalksdtr f. 1833 frå den andre halvparten av Årstadleitet – så dei to var nære naboar! Ho var dotter til Godskalk Endresen frå Tveitastøl f. 1800, som døydde i kolera i 1849. Dei budde først på Hasseløy i Haugesund, men kjøpte Årstadleite i 1837. Kona var Marta Jensine Danielsdt f. ikr. 1803 i Haugesund.

Den 10. april i 1853 vart så Daniel fødd på Eltravåg sørvest i Sveio. Det var på eit mindre bruk og Daniel vaks nok opp i vanlege eller tronge kår med lite utsikt til rimeleg gode levekår der. Ikkje var han eldste son heller. Slik hadde nok mange det i vestlandsbygdene på den tida.

Skulen var ofte omgangsskule i dei dagar, og dette var i nåverande Vandaskog skulekrins. Eit rom som ikkje var i bruk, vart nytta til skulestove, har folk fortalt. Som 13-åring var han gjetar hjå onkelen og passa geiter. På same skulen gjekk óg ei jente som heitte Anna –ho var om lag 1 år yngre. Dei fekk opplæring i lesing og skriving og litt rekning. Og særleg lærte dei bibelsoge og Luthersk katekisme.

Eltravåg ligg om lag 2,5 norske mil nord for Haugesund, men då Daniel var fødd, var det ingen by her, men ein ”ladestad” og kjøpstad. Men berre eit par år etter vaks den nye byen fram. Dei eigentlege byane for distriktet her var likevel Bergen og Haugesund. Det åndelege klima i området var nærast haugiansk og pietistisk ved sida av kyrkja.

Fjorten år gamal vart Daniel konfirmert og drog nå ut på fiske saman med vaksne folk. Alt på første tur i båten stod det om livet. Han opplevde kulde og uvær på sjøen, og kom heim døden nær av lungebetennelse. Likevel vart han god att og heldt fram med fiske. Seinare såg han at Gud hadde berga han og ville noko med livet hans.

Deretter gjekk Daniel om bord som kokk i ein fiskebåt som skulle til Nord-Noreg, truleg til Lofoten. Dette såg ut til å bli yrket hans.

Ut i verda

16 år gammal fekk han hyre som kokk på eit skip som gjekk frå St. Petersburg i Russland til London. Han tok steget ut i den store verda. Og våren etter fekk han plass på ein fraktebåt som gjekk til Antwerpen i Holland. Han og ein kamerat må ha blitt skremd av livet om bord der, og i nattemørke hoppa dei over bord og rømde i Holland. Dei fekk hjelp av ein svenske til å koma til ein gard utafor byen.

Seinare fekk dei høyra at båten hadde gått ned og alle drukna kort etter at dei forlet Antwerpen. Denne gongen tenkte óg Daniel at Gud hadde berga han. Likevel vende han ikkje om, men følte han var langt borte frå Gud. Daniel fekk ny hyre og opplevde to gonger til at båten forliste. Også det vart nye vitnemål om at Gud var etter han. Eit anna liv venta han.

Nå var det ikkje uvanleg med forlis korkje då eller seinare. Utan vérvarsel og noko særleg å hjelpa seg med, enda mange menn sine liv på havet. Å verta berga var eit større vitnemål då om under og Gud si allmakt enn kanskje seinare.

Endå eit forlis venta han. I 1873 var han om bord i ein båt som gjekk frå USA til Kina. Båten gjekk ned i ein tyfon ved Kina-kysten, og Daniel vart berga av ein kinesisk fiskar. I Shanghai tok han hyre på ein amerikansk krigsbåt, og etter to år var han i Brooklyn. Deretter tok han båt til Hamburg og så heim til Noreg til jul.

Anna Sandvig

Heime i Sveio møtte han skulekameraten Anna att. Kanskje dei møttest ved kyrkja juledag eller ute i bygda der ungdom ferdast. Daniel fortalde om reisene sine og om eventyr på sjøen og i andre land.

Og Anna lytta. Forundra og gripen av den store verda og kva den kunne vera. Ho hadde berre vore ein tur til Bergen og teke sykurs der. Truleg levde ho av å sy til folk. Det var vanleg for ugifte kvinner.

Anna var fødd 22. sept. 1854. Faren var  Peder Mikkelsen Sandvik f. 1816 gift med Ingebritta Aslaksdtr Rødmyr, ein liten gard litt sørvest for Daniel sin heimplass. Far til Anna kom truleg frå Eidfjord, og mora var dotter til Aslak Ingebrigtsen og  kona Britta Steffensdt på Rødmyr (eller Rygmyr).

Anna og Daniel tykte vel om kvarandre og trulova seg våren etter. Men han måtte ut på ny tur – nå til London. Der gjekk han i sjømannskyrkja og fekk nattverd for første gong etter konfirmasjonen. Far til Anna hadde påverka han til å søkja Gud.




Nytt liv

På den nye båten vart det snart kjent at han var ein kristen, og dei kalla han ”den vesle kristne” – kanskje av di han var lågare enn mannskapet elles. Det var meint som eit nedsetjande skjellsord. Men det endra seg. Når sjøfolk vart sjuke om bord, spurde dei han om forbøn. Han hadde skapt respekt for levemåten sin der.

Han heldt heile tida kontakt med Anna og skreiv brev som vart posta når dei var i hamn. Slik kan me fylgja reiseruta hans på sjøen. For Anna gøymde breva. Frå London gjekk turen til Spania, Sicilia og Sør-Amerika.

I 1878 kom han heim att til Sveio, og han og Anna vart gifte i Haugesund. Her budde dei medan han gjekk på Sjømannsskulen der og lærte navigasjon og tok eksamen som skipsoffiser. Sjømannsskulen i Haugesund byrja i 1874, så Daniel gjekk der i ein tidleg fase. Haugesund vart etter kvart ein viktig sjøfartsby med fleire reiarlag. Skulen hadde 63 elevar først året, og dei heldt til i Strandgata 97 på den tida Daniel gjekk der.[iii] Seinare vart skulen flytt lenger opp i byen.

Etter dette måtte Daniel ut att på ein ny langtur, og lengta heile tida heim att etter å sjå den vesle jenta (Nora) som var fødd då han var på havet.

Endå ein ny langtur skulle han ut på, nå som styrmann på eit engelsk skip i fart mellom London og New York. På turen vestover var mange emigrantar med, dei gleda seg til å byrja eit nytt liv i Amerika. Daniel vart gripen av dette, det ein kalla ”Emigrantfeber”. Tidleg på våren 1882 var han viss: sjølivet måtte ta slutt. Han ville bli farmar i den nye verda.

Ein onkel budde i Iowa, og han oppmuntra sjømannen til å gå i land. I mai 1882 reiste så Anna, Nora og Daniel til USA via London. Vel framme i New York tok dei toget same dag  til Iowa. Her slo dei seg ned i nærleiken av Eagle Grove. To år etter organiserte dei ein norsk luthersk forsamling der Daniel vart ”diakon”.

Misjon

Etter sju år som bonde, byrja eit nytt kapittel i Nelson-familien. Ein varm sommardag i 1889 la han tak på huset som då vart utvida og påbygd. Tankane gjekk til kinesarane som han møtte ved forliset mange år før. Dei kjende ikkje evangeliet! Han fekk truleg òg lesa brev frå Ole Næstegaard d. e. som stod i bladet ”Lutheraneren” i 1889. Næstegaard var kinamisjonær.[iv]

Daniel kjende det slik at Gud tala til han og bad han gå til Kina. Det ville tyda ei veldig omvelting for heile familien. Korleis ville det gå?

Det kan sjå ut som om han var lett å påverka og hadde eit sterkt kjensleliv. Han var snar til å bryta opp heimefrå, og han hadde hatt eit uroleg og dramatisk ungdomsliv på sjøen. Det omskiftande livet kan ha gjort han open for nye ting og planar.

I dette høvet svara han ja til kallet og fekk kona med på det, sjølv om ho ikkje trudde ho hadde noko misjonskall. Ho hadde til og med bede Gud om å senda ein annan i denne tida. Det skreiv ho mange år etter. Då reisa endeleg var avgjort, sat ho for seg sjølv om tenkte gjennom alt dette. Til slutt gav ho Gud rett og sa: ”Herre, din vilje skje!”

Ikkje alle var overtydd om at Daniel skulle bli misjonær. Ein pastor talde han frå og gjorde han motlaus. Ein nabo spurde Anna om mannen var klår i ”sinnet”. Daniel sjølv tok straks affære og reiste til Minneapolis og gjekk eit år på bibelskulen ”Augsburg Seminary” Sumaren 1890 var han i Valparaiso, Indiana, på eit sommarkurs i bedriftsleiing. Slik førebudde han seg på fleire måtar.

Men han fekk ingen til å støtta seg ved utreisa. Dei sa han var for gammal – han var 37 år, og hadde for mange born og heller ikkje nok utdanning. Motstandarar finn alltid argument. – Men to andre nordmenn var nå på veg til Kina og stansa i Amerika nokre månader. Dei var ugifte og kunne lettare klara seg med lite. Daniel fekk kontakt med dei som oppfordra han til å dra til Kina. Ole Næstegaard jr. og S. Netland reiste først, og Daniel møtte dei seinare i Hankou (nå: Wuhan).[v]

Loddet var kasta, og Daniel fekk ein nabo til å selja dyra og garden, og han kjøpte billettar til Kina. Eit nytt livskapittel skulle byrja.

Misjonsvekking

Me har alt sett at Daniel Nelson ikkje stod åleine som nordmann med tanke på misjon i Kina. Alt i 1887  var det planar om å skipa eit skandinavisk misjonsselskap i Oslo, sjølv om det ikkje vart noko av då.[vi] Misjonsvekkinga hadde byrja og skapt interesse og offervilje.

Om lag 20 år før hadde Hudson Taylor i England skipa Kina Innlandsmisjon (forkorting på engelsk: CIM). 25 år etter var det etter måten mange misjonærar i landet. Men Kina var stort og vrimla av folk. Før H. Taylor hadde Griffith John frå England vore der frå 1861. Og i 1885 reiste to norske kvinner til Kina, Sofie Reuter og Anna Jakobsen.[vii]

I tida før 1890 var det óg tysværbuen Sivert Gjerde gjekk med kall til Kina. Han reiste ut med nokre få støttespelarar i Noreg, men fekk berre nokre månader i landet. I 1891 vart så Det Norsk lutherske Kinamisjonsforbund til.[viii] Same år reiste fleire til Kina. Det var med andre ord ei aktiv ”Kina-tid” me talar om nå.

Daniel var altså ikkje åleine. Og han visste det. Han kunne rekna med å møta både  norske og utanlandske arbeidarar der borte i aust. Men var det sikkert at dei ville ta imot han og hjelpa han fram i arbeidet? Han måtte ha ein attest med seg som viste at han var ein truverdig Guds tenar.

Kanskje dette låg bak då han bad om brev frå bibelskulen i Minneapolis. Georg Sverdrup var styrar (president) der, og han skreiv anbefaling på skulen sitt offisielle papir den 15. okt. 1890. Der stod det:

”Med dette attesterar me at herr Daniel Nelson, som er misjonær til Kina, tilhøyrer den lutherske kyrkja, er gift, og reiser til Shanghai i Kina med kona Anna Nelson, og fire born: Nora, Peder, Sigvald og Bertine. Med dette anbefalar me han og familien til dei tenester og hjelp som misjonærar vanlegvis får.” (Fritt omsett.)

Dei hadde med seg dette dokumentet, billettar og 500 $ frå salet av farmen då dei reiste ut frå Vancouver i Canada. 30. nov. 1890 var dei framme i Shanghai. Eit nytt avsnitt av livet stod på startstreken.

Eit nytt liv

Familien var ei stund i Shanghai og budde på eit misjonshospits eller heim for misjonærar der. Mange norske budde der då dei steig i land, og Daniel var sikkert tipsa om dette huset før han forlet USA. Dei hadde ingen faste kontaktar og var på ein måte ”trusmisjonærar”. Men Daniel hugsa Netland og Næstegaard d.y. som han hadde hatt kontakt med i Amerika. Nå sende han telegram til Hankou og bad truleg om råd: Kor skulle han byrja? Svaret var klårt: Kom over og hjelp oss. Ta med ein omn! – Det lønar seg alltid å vera litt praktisk. Det kan vera kaldt i Kina.

Turen med elvebåt oppover Yangtse-elva tok fleire veker. Det er 960 kilometer innover i landet. Men i Hankou stod Netland og helsa velkomen. Gutane tykte det var eit eventyr å vera her langt inne i eit nytt land. Anna og dottera Nora på 11 år var meir reserverte. Og Nora skulle berre få tre fire år i Kina før døden kom til henne. Livet skulle ikkje bli lett for familien, og tenesta hadde sin pris.

Dei kinesiske husa var heller ikkje som i Iowa, men små og tronge med jordgolv. Det var dei ikkje vande med. To månader etter at dei kom fram, fødde Anna ein gut, Helmer Johan. Berre mannen og språklæraren Tang hjelpte henne. Det var ikkje utan grunn ho hadde grudd seg til det nye livet.

Språket var viktig, elles kunne han ikkje kommunisera med folket. Kvar dag sat Daniel saman med Tang, som då var ein heidning. Men Tang var den første han fekk føra til Kristus. Borna lærte kinesisk raskare enn han slik det ofte skjer. Daniel hadde eit venleg og vinnande vesen og fekk ofte kontakt slik.

Sommaren 1891 var det ein kampanje mot alt utanlandsk i Kina. Dottera Mary skreiv om det seinare. Folket reagerte – med rette – på at vestlege land utnytta Kina økonomisk, både politisk og militært. Misjonærane fekk òg sin del av dette då folk meinte dei kunne vera spionar og kunne truga kinesisk kultur. To svenske misjonærar vart myrda, og familien Nelson måtte flytta frå bydelen Wuchang til den britiske konsesjon i Hankou.

I desember kom fleire norske til Kina. Det var Johannes Brandtzæg, Ludvig Johnsen og Gjertine Årrestad frå det nystarta ”Kinamisjonsforbundet”, nå: Norsk Luthersk Misjonssamband). I tillegg kom m.a. H. N. Rønning, søster Thea g.m. Landahl og frk. Rørem. Det var òg nokre svenskar i byen, så dei var faktisk ein liten skandinavisk ”koloni”, sjølv om dei ikkje budde saman.

Tidleg i 1892 vart Nelson godkjend som ”lekmannsmisjonær” i det amerikanske, lutherske selskapet som Rønning var i. Nå fekk han høve til å kjøpa land og byggja ein misjonærheim i Hankou der dei òg kunne studera språket.

11. mai 1892 reiste Nelson saman med m.a. Brandtzæg oppover Han-elva til Fancheng og vidare til Laohekou for å finna ein høveleg arbeidsplass for Kinamisjonsforbundet. Brandtzæg likte Laohekou godt, og det vart hovudstasjon for deira misjon. Tirsdag 11. juni var dei attende i Hankou.[ix] At det var vidare kontakt mellom Kinamisjonsforbundet og Nelson ser me m.a. ved at Anna og Daniel Nelson var i Laohekou på vitjing i juni 1894. Det var akkurat i startfasen for arbeidet der. Misjonær Sama og frue og Seyffarth hadde kome til Laohekou 25. mars same år.[x]

Nelson tok nå kontakt med Griffith John om kor dei skulle byrja arbeidet. Valet fall på Fancheng ved Han-elva. Ikkje alt gjekk like glatt i byrjinga. Men nye misjonærar kom, og Nelson vart ordinert i 1895 av Rønning, som nå vart støtta av Hauge-synoden i USA. Same år fødde Anna  ei ny jente, Nora Adina, oppkalla etter dei to borna som var døde. Den eldste, Nora, var også død. Og Anna hadde det ikkje lett med all sorga. Nelson og Netland arbeidde i Hankou den første tida medan Rønning var i Fancheng.

Sommaren 1896 kom koleraepidemien og tok Netland. Fleire andre vart sjuke, men dei kom seg. I denne tida kom Lyder Kristensen og frue. Begge var sjukepleiarar og var til stor hjelp for misjonærane. Dei arbeidde òg for Kinamisjonsforbundet ei tid. Han og Nelson reiste nå opp til byen Xinyang i Sør-Henan og vart overtydd om at der var den framtidige arbeidsplassen. Daniel vart seinare sjuk og måtte i hast reisa frå Kina til Amerika av helsegrunnar medan familien var att i Hankou.

I Amerika tala han misjonen si sak. Då han reiste attende til Kina i des. 1898, hadde han tre nye misjonærar med seg. Same månad vart ei ny jente fødd, Mary Lee. Ho var blond medan Nora var mørk som faren. Det var May Lee som skreiv soga om faren sitt arbeid mange år etter.

Tidleg i 1899 vart Nelson igjen sjuk, truleg både på lekam og nerver. Og nå skulle heile familien ha ferie. Det var på ein måte heldig for dei. For året etter kom den store tragedien med det såkalla ”bokser-opprøret” i Kina. Over 200 utlendingar vart drepne og ca. 30.000 kinesiske kristne leid døden. Det var hat mot all framand påverknad som dreiv det fram. Nelson-familien kom att då opprøret var slutt. Då var tre gutar att i Amerika for å gå på skule. Den yngste på 13 år undra seg over kvifor foreldra ikkje ville ha han lenger. Det var ikkje lett å skjøna at foreldra var så langt borte i lang tid.

Arbeidet veks

Dei neste ti åra vaks arbeidet monaleg i Kina, særleg om ein samanliknar det med dei første ti åra frå 1890. Både kvinner og menn kom ut som medarbeidarar, og misjonen i Amerika overførte eigedom og mannskap til misjonsstyret for Den Forente Norske Lutherske kyrkje i Amerika.

I Xinyang bar arbeidet frukt og fleire vart døypte. Etter kvart bygde dei ein ”stasjon” med kyrkje, skule, sjukestove og bustadhus, slik det var vanleg i misjonsarbeidet då. I kyrkja var det plass til 600, og Nelson var både arkitekt og byggeleiar. Sonen John var òg flittig med i arbeidet på kyrkja i 1906.

Kinesarane var forvitne og ville sjå. Alt var etter vestleg standard og heilt ulik kinesisk kultur. På vigslingsdagen song dei ”Vår Gud han er så fast en borg” på kinesisk, og frk. Andersen spelte orgel til.

Dette vart nå hovudstasjonen deira, og Nelson byrja arbeid i byar og landsbyar ikring. Nye misjonærar som kom, vart plassert i byar og stader der det ikkje var misjonsarbeid før. Sjølv brukte Daniel meir og meir innfødde kinesarar som medarbeidarar. Difor starta han ein liten bibelskule for å hjelpa dei.

Forsamlinga i Xinyang vaks år for år. Både nye kristne og andre kinesarar kom til møta. Ein av dei som vart kristne her, var Chu Hao-jan, døypt 20 år gamal i 1903. Han gjekk seinare på den lutherske presteskulen (Seminaret) i Shekow og vart ordinert i 1918. Han var Nelson sin medarbeidar i Xinyang. Seinare flytte han til Shanghai og organiserte ei luthersk kyrkje der. To år etter, i 1929, vart han president i den lutherske kyrkja i Kina. Her ser me altså lange liner frå Nelson sitt arbeid.[xi]

I 1908 bygde Daniel ein høgskule i Xinyang, og to år etter var det ny ferietur til Amerika. Det underlege er at dei truleg aldri reiste heim til Noreg i slike ferieår. Dei hadde slekt heime, men truleg ingen som støtta arbeidet deira. For Nelson var arbeidet i Guds rike nå det viktigaste.

Våren 1911 var dei attende på Kina-feltet. Dei kom med båt til Shanghai og tok nå toget til Beijing og deretter tog sørover til Xinyang. Der ynskte flokken av kinesiske kristne dei velkomne med ein rakettparade!

Same haust gjekk den kinesiske keisarinna av, og landet vart republikk. Men dei politiske tilhøva var ustabile, og grupper av røvarar herja mykje. Dette var ofte soldatar som hadde desertert. Misjonærane reiste nå frå feltet med tog til Hankou, men Nelson sjølv vart att i Xinyang hjå kinesarane. Mange kinesarar kom nå til stasjonen og sov i kyrkja. Der kjende dei seg tryggare enn i sine små hus og hytter. Etter fire månader stilna det av.

Dei hadde òg skule for misjonærborn, men den flytte dei til feriefjellet Jigongshan, sør for Xinyang, då uroa kom. Nelson hadde teke initiativ til feriestaden. Han ser ut til å ha vore ein iderik og føretaksam kar.

Nye misjonærar kom ut under første verdskrigen. Bert Nelson var ein av dei, son til Anna og Daniel. Kona hans døydde i 1921, men Bert heldt fram med arbeidet til 1930. Då vart han kidnappa av ei kommunistgruppe og døydde eit par år etter.

Då krigen var slutt reiste familien Nelson på ferie til Amerika i 1919 og kom attende i 1921. Det vart den siste heimturen for Daniel. Nå bygde han ein ny skule for jenter, kalla ”Lena Dahls høgskule”, som var ferdig i 1925. Den var oppkalla etter …

Nå vart det ny uro i landet. Det var nett i denne tida at det var uro mellom nasjonalisthæren (leia av Chiang kai-sjek (kinesisk skrivemåte: Jiang Jieshi) og kommunistpartiet der Mao var med.[xii] I januar 1926 var Xinyang arena for strid mellom desse gruppene. Daniel var 72 år nå og hadde vore sjuk av tyfoid-feber. Men 1. juledag året før preika han i kyrkja. I slutten av januar 1926 skreiv han ned ein del minne frå desse dagane, som ei dagbok. Andre augnevitne har òg rapportert om hendinga.

Edvard Sovik var ein nær medarbeidar av Nelson og han har skrive bok om han, m.a. skriv han slik: ”Søndag 7. febr. var mange inne på stasjonen. Dei hadde vore angripne i to veker. Denne søndagen hadde dei gudsteneste i det indre gardsrommet, og Nelson tala og sa m.a. at livet var usikkert og ein visste ikkje kva tid den siste time kom, medan striden rasa utafor.

Måndag kveld etter sat Nelson og kona saman med ei  kvinne i eit rom og bad saman. Plutseleg kom ei geværkule gjennom rommet og råka Daniel i hovudet. Utpå natta slokna han, den 9. februar 1926.

Daniel Nelson frå Sveio var ein pionermisjonær i den sør-austlege delen av provinsen Henan i Kina. Han var heilnorsk, og utsend og støtta av norske lutherske kristne i Amerika. E. Sovik har skrive om han: ”Han var ein trushelt, som ikkje var ulydig mot det himmelske synet.”

Anna Nelson tykte ikkje ho hadde misjonskall. Ho bad ofte før utreisa: Herre, send ein annan! Men til slutt fekk ho nåde til å be at Guds vilje skulle skje. Kallet hennar vart å fylgja mannen i tenesta hans.

Nå då Daniel var død, aksepterte ho kallet. Nå ville ho leva og døy i Kina. Ho var 71 år gamal. Men den politiske uroa heldt fram, og året etter måtte misjonærane dra ut til kysten og nokre reiste heim. Mellom dei var Anna Nelson, ho var gamal og kunne ikkje vera der slik stoda var då. Anna budde hjå dottera Nora ved Minneapolis til ho døydde i mai 1940, 86 år gamal.

- Eit misjonærpar hadde avslutta tenesta. Berre æva vil visa fram dei åndelege fruktene. For oss ser det ut som at dei er mange og gode, etter 36 år i teneste. Det arbeidet dei starta vart avbrote i 1949 då Mao tok over makta. Alle misjonærar måtte etter kvart ut. Men etter liberaliseringa dei siste tiåra i Kina, held arbeidet fram. Amerikanske kristne av norsk/skandinavisk ætt støttar kinesiske kristne som arbeidar i landet både ved evangelisering og bibelskulearbeid.[xiii]






[i] Mange opplysningar i artikkelen er basert på Herbert Strom sin artikkel i bladet Spotlight on China nr. 1 i 2001. Den er supplert med andre kjelder, skriftlege og munnleg samtale med folk.
[ii] Bygdeboka for Sveio er nytta, samt kyrkjebøker og folketeljingar samt slektstavle av Solveig Hauerbach.
[iii] Reidar Østensjø: Haugesund 1835-1895, 1-2 + bind 3 av Øyvind Bjørnson.
[iv] Frode Steen, Fjellhaug. Har ein opplysande artikkel om skandinavisk misjon i Kina frå Amerika i Budskap 2004, årbok for Fjellhaug Misjonshøgskule – her s. 101.
[v] Her brukar me namnet Hankou, sjølv om det eigentleg var tre byar nær ein annan her – Hankou, Hanyang og Wuchang. Desse tre byane vart seinare slått saman under namnet Wuhan. Misjonærane budde i fleire av desse byane etter kvart.
[vi] O. Uglem: Norsk hedningemisjon gjennom 250 år, 1976, s. 86.
[vii] Sjå om desse i Harald Stene Dehlin si bok: Pionerer i skjørt, 1985.
[viii] Om dette kan ein lesa i A. Tiltnes si bok: Den norske lutherske Kinamisjonsforbund bind 2, 1946, og i Erik Kjebekk si bok: Kallet fra Kina, 1999.
[ix] Brev frå Ludvig Johnsen til Knut Stokke 26/5 1892; Ludvig Johnsens private dagbok 1891-94 s. 43 (avskrift s. 31); Stasjonsdagbok for Hankou s. 3.
[x] Stasjonsdagbok for Laohekou 1892-1897. s. 3b (avskrift s. 7). Boka ”25 Aar”, 1916, s. 137.
[xi] Spotlight on China, nr. 1 1997 (+ nummer før og etter). Her er soga om denne kinesaren fortalt.
[xii] Jung Chang/Jon Halliday: Mao. Den ukjente historien. 2005/06, s. 65ff.
[xiii] Opplysningar ved pastor Paul Ofstedal i Minnesota, USA.