fredag 21. januar 2011

27) AUGUSTIN –

 
Den største kirkefader.
AUGUSTIN –
I.
En viktig person i utviklingen av de vestlige europeiske kirken fram mot en katolsk kirke er Augustin (354-430). Han får betydning teologisk for hele middelalderen og hører vel så mye med der som i denne pre-katolske tida. Han er en meget betydelig person på mange måter i både kirke-og kulturhistorie. Han har øvd en enorm innflytelse helt inn i vår egen tid. Han forsvarer sin plass i kirkehistorien og filosofien, særlig når vi ser den ut fra kristen ståsted. I allmenn filosofihistorie får han sin plass under kapitlet "Kristen filosofi i middelalderen" (A.Næss). I kirkehistorien får han plass spesielt fordi han "framfør andra sammanfattar den antika bildningen och smälter samman arvet från antiken med den kristna teologin" (Hägglund). Han står slik fram med en syntese av den gamle filosofiske arv og kristendommen. På en særlig måte ble Plotins skrifter til inspirasjon for ham. Han brukte altså tankene fra en av kristendommens motstandere til å bygge videre på og utforme en pro-kristen lære. Han brukte filosofien for å vinne sannheten på fornuftens vei (Hägglund).
a) Liv.
Han er født 13. nov. 354 i Tagaste i Algerie i Nord-Afrika. Faren Patricius var hedning og moren Monica en varm kristen. Dermed opplevde han åndskampen i sitt eget hjem. Faren lot seg imidlertid døpe på dødsleiet. I boka Bekjennelser ("Confessiones") forteller han om sitt liv.
I 16-17 årsalderen kom han til Cartago for å gå på skole. Han forteller at han levde et utsvevende liv i denne tida. Men dette ser han gjennom en alvorlig kristens briller mange år senere, og det er derfor ikke sikkert at de mørke fargene han maler sin fortid med, var så mørke. Han sier bl.a. at han ble "omgitt av utallige skjendige elskovsbedrifter. Selv var jeg først ikke meget opplagt i den retning, og det skammet jeg meg over. Men snart lyktes det meg å styrte meg ut i uren elskov. På samme tid ville jeg selvsagt være fin og dannet. Jeg fikk som tillegg til elskovslysten stadig mistanke til den elskede kvinne, skinnsyke, vrede og trette". Kvinna fødte ham sønnen Adeodatus, men det var faktisk godkjent også av kirken å ha et slikt forhold "som en lavere form for ekteskap" (Holmquist).
Etter et par år i skolen leste han Ciceros dialog Hortensius som gav ham et innblikk i filosofiens verden. Verdslighet og jordisk rikdom ble ikke det vesentlige lenger. Han ble opptatt av å søke visdommen, og dette minnet ham også om morens kristendom hjemme. Nå forsøkte han å forene bibelsk lære med den filosofi han hadde lest uten å lykkes. Bibelen virket heller ikke tiltalende på Augustin.
I denne tida møtte han Manikeismen der han fant en foreløpig løsning på forholdet mellom filosofi og kristendom. Det var et samfunn grunnlagt av perseren Mani på 200 tallet. I ni år tilhørte han denne retningen som var beslektet med gnostisisme. Manikeismen så på seg selv som den sanne kristendom og krevde ikke at tilhengerne skulle bøye seg for noen autoritet. Læren ble derimot begrunnet rasjonelt. Flere deler av dens tro var lettere å ta imot, som gudsbegrepet, dualismen, kritikken av GT og dermed fra dogmer samt askesen som på en sannhetssøker virket opphøyet og fin. Mytologien hadde derimot mindre plass. Etter ni år møtte han "læreren" Faustus fra Mileve. Augustin var ikke fornøyd med læren selv etter lang tid, og heller ikke Faustus kunne gi ham tilfredsstillende svar. Augustin var inne i en ny konflikt som førte ham over i en skeptisk holdning.
I denne perioden omkr. 384 hadde han flyttet til Rom og videre til Milano. Symmachus hadde vært prokonsul i Nord-Afrika, og nå fikk Augustin hjelp av ham til å bli statslønnet lærer i retorikk i Milano. Der møtte han biskop Ambrosius d. 397. Augustin ble mektig imponert av ham. Ambrosius virket på ham både ved sin personlighet og ved sin allegoriske tolking av Skriften. Augustin satt igjen med en ydmyk følelse av at han ikke hadde forstått Bibelen og kristendommen før. Han hadde avvist den på falsk grunnlag. Dette møte forandret hans liv. Men det var ikke det eneste som satte ham inn på en ny kurs. "Åtskilliga omständigheter hava samverkat till at han begynt betrakta den kristna kärleken med nya ögon," sier Nygren.
En av disse "omstendighetene" var møtet med nyplatonismen. For en filosofisk natur som Augustin, ble det viktig. Her fant han svar på noe manikeismen ikke kunne gi ham. Ved lesning av Plotins skrifter møtte han en religionsfilosofi som lærte ham å rette blikket innover mot det åndelige liv og ikke være opptatt av den ytre verden. Slik forsvant skeptisismen hos ham og han fikk visshet om en åndelig realitet som før hadde vært ukjent for ham. Heller ikke her fant han fullstendig ro selv om han mente han nå hadde funnet sannheten. Han ville selv se hvorledes det foreholdt seg med den kristne lære, nå i forhold til Plotins lære. Derfor leste han Paulus' brev.
Augustin kom til at nyplatonismen og kristendommen egentlig var det samme. Begge talte om en åndelig og evig verden med et spiritualistisk gudsbegrep. Men kristendommen hadde noe mer enn nyplatonismen: den hadde løfte en en kraft til å frigjøre seg helt fra verden. Og den kristne Gud kom gjennom Kristus nær menneskene og kalte dem til frelse. Augustin fortsod at det nettopp var dette han behøvde. "Nyplatonismen hadde løst hans teoretiske vanskeligheter og gitt ham visshet om Gud. Men i sitt personlige liv var han ikke nådd fram til avgjørelse" (Holmquist).
Han ble nå henvist til et par eksempler på mennesker som ble omvendt. Den nyplatonske filosofen Victorinus hadde blitt en kristen, og en bølge av kristen askese rullet nå inn over Vesten. Han følte nå sin egen uverdighet og usselhet. Hans indre var i opprør over hans egen stilling. Han kastet seg ned under et fikentre i bønn og gråt. Da hørte han noen barn som lekte i hagen ved siden av, de gjentok flere ganger: "Tolle, lege", som betyr: ta og les. Han hadde en bokrull med Paulus' brev med seg. Han tok ropet som et guddommelig svar og slo opp i Rom. 13, 13-14 om å vandre sømmelig og ikle seg Kristus. Det førte ham til en personlig avgjørelse og omvendelse. Dette var kanskje ikke i første rekke en omvendelse til Kristus etter vår tankegang. Det var mer en avgjørelse for et asketisk liv slik Rom. 13, 13 hadde vist ham. Det betyr ikke at han ikke hadde en sann tro. Han hadde møtt Guds nåde i Kristus, og det ble sentrum i hans liv og lære.
Han gjorde nå alvor av sitt nye syn og sluttet i sin lærerstilling som "ordselger". Men han brøt ikke med sine filosofiske og vitenskapelige interesser og studier, sier Holmquist. Dette hadde hjulpet ham til troen og kunne fremdeles være til hjelp. Men tanken på ekteskap var helt fremmed nå. Etter 12 års samliv med den kvinnen han først levde sammen med, hadde han sendt henne bort. Deretter skulle han inngå et vanlig ekteskap med en ung jente av hans egen stand. Moren ønsket det slik. Men hun var for ung og det måtte utsettes i to år. I mellomtida ble han altså omvendt. Nå levde han tilbaketrukket et halvt års tid og meldte seg til dåpsundervisning hos Ambrosius. I påsken 387 ble han opptatt i menigheten i Milano. Mange av hans venner gjorde etter hvert det samme.
Han reiste så hjem til Afrika sammen med mora. Hun døde imidlertid i Ostia på veien. Han har skrevet ned den siste samtalen han hadde med henne. I 388 slo han seg ned i hjembyen Tagaste for å leve et tilbaketrukket liv for å studere og tenke. Han ble imidlertid bedt om å overta et forstanderembete i byen Hippo Regius da han var på et tilfeldig besøk. Her grunnla han det første kloster i Afrika. Han og noen lekfolk levde her et asketisk liv. I 395 ble han valgt til biskop i Hippo. Han samlet her prestene i kirken under felles tak i fattigdom.
Augustin ble 35 år i dette embetet. Her skrev han sine bøker og sitt tilsynsembete til velsignelse for mange. I 430 var byen beleiret av vandaler og da døde han.

b) Skrifter.
La oss nå se hvilke skrifter Augustin har etterlatt seg og som har hatt betydning for kristenheten. Det gjelder ikke bare Middelalderen og den katolske kirke. Augustin fikk varig verdi i mange evangeliske kirker.
1. Mest kjent er nok hans "Bekjennelser", på latin "Confessiones". Det er en selvbiografi. Han innleder denne boka med de kjente ordene om at han vil prise Gud fordi "du har skapt oss til deg, og vårt hjerte er urolig til det finner hvile i deg". Som nevnt har han kanskje overdrevet sitt syndige liv når han tenker tilbake på det som eldre, moden kristen. Men det sier også noe om Augustin: han har en enestående sannhetskjærlighet og ønsker ikke å pynte på seg selv. Denne boka blir stadig trykt i nye opplag på mange språk, også på norsk.
2. Hans store dogmatiske verk om Treenigheten, latin "De trinitate" fikk stor betydning for utformingen av denne læren.
3. Et annet stort verk er boka (bøkene) om Gudsstaten, på latin "De Civitate Dei". Det er et apologetisk skrift, egentlig et brev (som svar på et brev). Augustin stiler boka til Marcellinus slik f. eks. Lukas stiler sine bøker til Teofilus. Marcellinus var Augustins venn og disippel. Han var sendt til Cartago av keiseren i en strid mellom kirken og donatistene. Han ville gjerne omvende Volusianus som var prokonsul i Nord-Afrika. Han var interessert i kristendommen men mente bl. a. at den hadde ødelagt det romerske riket. Derfor skrev Marcellinus til Augustin om hjelp til å forklare dette. Det ble opptakten til Gudsstaten. Han brukte for øvrig 13 år på oppgaven og var ferdig i 426. Den er ikke bare historiefilosofi, men forsvar mot fienden og sjelesorg for Guds folk.
4. En annen bok av Augustin er "Om den frie vilje". Det er en samtale mellom ham selv og Euodius som også var fra Nord-Afrika. Hovedproblemet i denne boka er om menneskene burde ha en fri vilje, "ettersom det er på grunn av denne frihet man synder", og dermed handler den også om den rette visdom (A. Stigen).
5. Ellers har Augustin skrevet mange bøker, om lærespørsmål, allegorisk tolking av bibelskrifter, stridsskrifter mot f. eks. manikeismen, donatismen og pelagianismen. Også prekener er kommet fra hans hånd og om etiske spørsmål. Det finnes også en stor brevsamling etter ham som gir innblikk i hvordan hans tid var kirkelig og kulturelt.

II.
c) Lære.
Augustin er en meget betydelig person på mange måter i både kirke-og kulturhistorie. Han har øvd en enorm innflytelse helt inn i vår egen tid. G. Aulén kan si så sterke ord om ham at "ingen av den gamla kyrkans teologer har utøvat så vittgående inflytande som Augustinus." (G. Aulen). I allmenn filosofihistorie får han sin plass under kapitlet "Kristen filosofi i middelalderen" (A. Næss). I vår sammenheng får han plass spesielt fordi han "framfør andra sammanfattar den antika bildningen och smälter samman arvet från antiken med den kristna teologin" (Hägglund). Han står slik fram med en syntese av den gamle filosofiske arv og kristendommen. På en særlig måte ble Plotins skrifter til inspirasjon for ham som vi alt har sett. Han brukte tankene fra en av kristendommens motstandere til å bygge videre på og utforme en pro-kristen lære. Det er særlig tre ting han overtok fra Plotin:
1) Forestillingen om en åndelig verden og en rent åndelig Gud. Han omtalte Gud som "lys", men i en annen betydning enn Plotin. 2) Det er en betingelse for liv i den åndelige verden at man vender seg bort fra den sansbare verden.
3) Plotins lære om grader av "eksistens" der det materielle var nullpunktet i eksistensskalaen og Gud som det høyeste, han strømmer over av eksistensfylde. Ut fra dette lærte Augustin at det onde ikke eksisterer uten som mangel på noe. Og de høyere gradene kan ikke inneholde noe ondt. Nå kan det diskuteres om ikke de to første punktene er selvinnlysende for en kristen og at han må ha lært det fra Bibelen og ikke fra filosofien. For en grundig tenker som Augustin er det ikke til å komme forbi. Men samtidig vet vi at han studerte filosofene meget grundig. Det kan ha vært en vekselvirkning her. Vi må også ha i tanke at den kristne ide eller tanke ikke var så klart utformet i denne tida, og hele Bibelen fantes ikke samlet i den form og så tilgjengelig som vi har den i dag.
Vi må ta med noen hovedtanker i hans læresystem.
a) Caritas-syntesen. I sin store analyse av kjærlighetsmotivet i teologien, plasserer Nygren ham i en slags mellomstilling (Nygren). De greske filosofene var preget av eros-motivet - de strevde alle oppover mot Gud for å vinne frelse. Paulus derimot var fylt av agape-motivet der Gud søkte nedover for å berge mennesket. Også Ireneus hadde agape-motivet, mens Tertullian var lovisk preget (med et nomos-motiv). Augustin får her tildelt en egen term: caritas-motivet. Det opptrer hos Augustin som en syntese mellom de to andre: caritas er hans kjærlighet til Gud. Han forlater nomos-motivet der loven var frelsesvei. Nå lar han kampen stå mellom eros og agape. De blir forent i ham i syntesen caritas på en måte som får stor betydning for middelalderens teologi. Først med reformasjonen ble denne enhet mellom krav og gave brutt. Caritas-syntesen betyr at agape gir kraft til å nå det målet som eros satte seg: opp til Gud. Men dette er ikke identisk med lovoppfyllelse (nomos). Men all kjærlighet er for Augustin et begjær. Man søker etter noe godt (bonum). Den falske kjærligheten kalles cupidas fordi målet for kjærligheten er falsk. Retningen for begjæret i kjærligheten er altså avgjørende.
Nygren legger vekt på at Augustins kjærlighetstanke er en virkelig nyskapelse i teologien. Det er kanskje et av de få (om ikke eneste) steder han er original. Han tar opp og behandler stoff fra mange forskjellige steder, sier Nygren.
Det originale hos Augustin her er den nye tanken om caritas som en syntese mellom eros og agape. Ved første øyekast ser det umulig ut og kan betraktes som en selvmotsigelse. Agape-motivet med Guds suverene kjærlighet til en fortapt slekt kan aldri forenes eller gå opp i den greske og gnostiske eros-tanken om menneskets søking opp til Gud.
Men det er heller ikke det Augustin lærer. Caritas er ikke summen av eros og agape og heller ikke en av dem. Caritas er en ny selvstendig enhet.
For å forstå det må vi også se hvordan kjærligheten er selve hovedsaken i Augustins tolking av kristendommen. Kristendommen er kjærlighetens religion i spesifikk betydning. Kjærlighet betyr hele tiden caritas. Men caritas er ikke en allmenn kjærlighet fra Gud til alle mennesker uten noe gjensvar. Nygren mener det ikke er tvil om at caritas betyr i første rekke kjærligheten til Gud. Kristus kom til verden for å lære oss å elske Gud. Hele hans gjerning gikk ut på det. Som en del av denne forståelsen, må vi også tenke på hans hermenevtiske regel: alt i Skriften må tolkes i overensstemmelse med kjærligheten. Caritas blir ikke bare det viktigste kjennetegn på sann kristendom. Det blir også de briller vi skal lese Skriften gjennom.
Nygren gir noen gode eksempler på hvordan disse "brillene" påvirker tolkingen av enkeltvers i Bibelen, og som samtidig illustrerer hvordan hans allegoriske tolking fungerer. I Joh. 4, 40 fortelles at Jesus ble to dager hos samaritanerne og lærte dem. Hvorfor var han der to dager og hva lærte han dem. Svar: de to kjærlighetsbudene.
b) Et annet punkt i Augustins læresystem er predestinasjonslæren (forutbestemmelse). Den fikk ikke så avgjørende betydning i senere teologi som hans kjærlighets-syntese. Men vi finner den likevel igjen i en annen form både hos Luther og Calvin. Predestinasjonslæren har bestemte forutsetninger hos Augustin og er nær knyttet til andre begrep.
Først kommer nyplatonismen med sitt erosstrev mot Gud. Nåden var her en hjelpende kraft som satte mennesket i stand til å overvinne det "lavere" i seg. Dernest har vi pelagianismen der nåden ble menneskenaturens mulighet til å velge det gode. Pelagius var fra Irland kom til Rom før år 400. Han appellerte til den frie vilje, og frelsen ble egentlig menneskeverk. Mennesket kan gjøre det gode. Synden for ham ble de enkelte brudd på loven, og nåden kom til for at vi lettere skal kunne følge Guds bud. Mennesket kan stort sett nå fram til syndefrihet ved stadig å velge det gode og velge bort det onde.
Her kom straks Augustins reaksjon. Nåden var guddommelig og menneske kan ikke gjøre noe selv. Gud må gripe inn og alt har sin årsak i Guds beslutning. Bak dette ligger læren om arvesynd. Mennesket er totalt udugelige, ja rent ut fordervet. Denne tanken bygger selvsagt på Bibelens ord om syndens makt og på den gamle kirken som stilte synd og død sammen som en enhet. Arvesynden er ikke en oppfinnelse av Tertullian eller Augustin. De uttrykker Bibelens tanker med rene og klare ord.
Augustin utvikler tanken om arvesynd ut fra fallet i Eden. Da hadde mennesket fri vilje til å velge det gode og unngå synd og død. Ved fallet kom nødvendigheten av å synde. Og dette gjelder alle mennesker, for sier Augustin, alle mennesker var til i Adam (Aulen). Når mennesket ble født, ble også syndetilstanden overført til nye slektsledd. Ettersom alle var til i Adam, er også alle personlig skyldige i Adams synd. - Synden er altså ikke bare enkelte onde handlinger, "enkeltsynder", men selve sinnelaget. Dødssynden er at mennesket har vendt seg bort fra Gud.
Frelsen fra synden av nåde er Guds inngrep. Den er så totalt utenfor vår makt at Gud har utvalgt bestemte mennesker til frelse. Nåden er uimotståelig hos de mennesker som Gud har valgt ut. De kan følgelig ikke falle fra når de først er kommet til tro. Og de utvalgte vil bli troende! Hans predestinasjonstanker har både nådelæren og synden som forutsetninger. Nåden var så sterk at Gud valgte ut de han ville ha. Og synden var så stor at mennesket ikke kunne gjøre noe til frelse. Augustin lærte imidlertid en annen predestinasjonslære enn Calvin som hadde en streng dobbel lære: noen ble utvalgt til frelse, mens andre ble bestemt til fortapelse. Calvin lærte også at de fortapte forherliget Gud, også da var Gud rettferdig ettersom han ikke var opphav til at de gikk fortapt. Akkurat dette er ubegripelig for tanken, og Luther tok bestemt avstand fra denne dobbelte predestinasjon. Men det er også viktig å få med at Augustin lærte ikke en frelse uavhengig av sakramentene. De vart tvert om nødvendige - som bærere av agape.
Senere ble pelagianismen noe avdempet i semi-pelagianismen.
c) Kirkebegrepet hos Augustin. I sin frelseslære var Augustin i kamp mot pelagianismen. I kirkesyn kom han i kamp mot donatismen. Vi ser altså at den kristne lære ofte blir utformet i kamp mot vranglære, jfr. de kirkens bekjennelser. Donatus d. 332 var biskop i Kartago, og bevegelsen fikk navn etter ham. Striden går tilbake til forfølgelsene som sluttet i 311. En som hadde inntatt en vaklende holdning da ble valgt til biskop i Kartago. Nå mente noen at sakramentene ikke var gyldige når det var mangel ved presten og biskopens hellighet. Kirkesynet utviklet han i De Civitate Dei. Han taler om kirken i to betydninger: det ytre kirkesamfunnet og de helliges samfunn (de troende). De er ikke identiske. Tenkt som sirkler er de troende en mindre sirkel innenfor den større som omfatter den ytre kirken. I tillegg taler han om de utvalgte som bare er en del av de troende, en del av det ytre kirkesamfunn og noen som faller utenfor begge sirklene. Det kan tenkes, mener Augustin, at Gud velger ut noen som ikke tilhører den synlige kirken, som f. eks. Job. Dette synet kan vi følge videre noe omformet i Luthers lære om de to riker og pietistisk lære om "Guds folk" som de personlig troende.

III.
Hvilken betydning har Augustin hatt for sin samtid og særlig for den senere utvikling av kirken? Det spørsmålet trenger seg på når vi gir ham så stor plass i historien. Bare ubetydelige personer blir glemt. Hvordan er så Augustin vurdert av kirke-og dogmehistorikere? Det gir oss en antydning om hvilken stilling han har hatt og har i den kristne kirke også nå.
Aulen gir ham en uforbeholden og stor plass når han sier: "Ingen av den gamla kyrkans teologer har utövat så vittgående inflytande som Augustinus" (Aulen). Hägglund er heller ikke snau i sin vurdering. Hans attest er slik: "Inflytande från hans författarskap sträcker sig också till andra områden än det direkt teologiska, til filosofin, statsrätten, kyrkopolitiken och litteraturen." (Hägglund) Og kirkehistorikeren Holmquist følger opp med nye adjektiv og superlativ: "Augustinus er Oldkirkens betydeligste Personlighed næst efter Paulus" (Holmquist). Ivar Welle følger opp denne tankegangen når han sier at "Augustin var uten sammenligning kirkens største mann mellom apostlene og Luther". Går vi til den engelsktalende verden for 100 år siden, får han denne attesten: "Agustin er en av den universelle kirkes doktorer. Han er kanskje den mest prominente leder av utviklingen av (den kristne) lære, og for mange er han apostlenes etterfølger"(Schaff). Og et nyere leksikon sier at "hans mange skrifter har fått innflytelse på nesten alle områder i den vestlige tankeverden de siste århundrer" (D.F.Wright).
Juristen og kirkehistorikeren Rudolf Sohm sier at Augustin var "bestemt til åndelig å beherske den vesterlandske kirkelige utvikling". Det sier ganske mye om den vekt han legger i Augustin. Går vi så til den siste av våre norske historiebøker om kirken, møter vi dette: "Augustin ble middelalderkirkens "systematiker" og teologiske lærefader fremfor noen (Skarsaune)."
Vi kan altså med stor rett si at historikerne og teologene har en samstemmig positiv "dom" over Augustin: han var unik, her tenkt på den innflytelse han har hatt i ettertid. Vi kan la prof. Hal Kochs ord lyde uten skam: "På mange måder betegner A. højdepunktet indenfor den antikke verdens kristendom (...) Langt større indflydelse har han dog, lige til vore dage, fået gennem sit forfatterskab".
Når vi skal tale om det Augustin har betydd for kirken, kan det samles i følgende hovedpunkter:
a) Først ved sitt forfatterskap har Augustin fått stor ettervirkning. Uten tvil er hans "Bekjennelser" (Confessiones) den boka som har hatt størst innflytelse på vanlige mennesker. Den er oversatt til mange språk og lest av menigmann. Sentensen her om at sjelen ikke finner ro før den vender tilbake til Gud er flittig sitert fra talerstoler og i kristen debatt. Denne boka er et forsøk på analyse av hans eget sjelsliv og ikke en overfladisk selvbiografi. Nyere forsking har kommet til at den stort sett er pålitelig. Vi har nevnt en mulig reservasjon: I sin kompromissløse sannhetskjærlighet overdriver han kanskje sin egen syndighet i unge år.
Boka om "Gudsstaten" eller "Guds by" (De civitate Dei) blir dernest oppfattet som den mest leste og betydeligste. På grunn av størrelsen (1000 s) og dybden i innholdet, er den ikke folkelesning og har trolig aldri vært det slik Confessiones er. Som nevnt ble den skrevet som svar på et brev og kan betegnes som en apologi. Også J. O. Mæland tar Augustin med blant kirkefedrenes apologeter. Dermed får han også betydning som apologet.
Gudsstaten er delt i to deler. De første ti bøker "er så at sige afslutningen på den oldkirkelige apologetik". Her vil han vise at Roms undergang ikke hadde sin årsak i de kristne eller at romerne hadde gått over til kristendommen. Han viser at det motsatte var tilfelle: bare de kristne og deres kirker ble skånet da riket gikk under. Kristendommen er bedre enn alle andre. Ikke minst viser han til Platon og Plotin. I andre del taler han om Gudsrikets grunnleggelse i himmelen, om djevelens frafall og disse to rikers historie på jord. Han taler om Skriftens sannhet og verdsens historie fra skapelsen til dommens dag.
Også andre skrifter har hatt betydning for ettertiden, som nevnt andre steder. Blant dem er hans bibeltolkininger. han tilhører kirkens "betydeligste eksegeter".
c) Læren om synd og nåde er her viktig. Både Luther og Calvin var her "augustinere" ved at de overtok og videreførte hans lære. Det henger trolig noe sammen med hans egen utvikling og omvendelse. Der hadde han erfart hva synd var og dernest nådens virkning i livet. Men den ble utformet og trolig modnet i møte med vranglæreren Pelagius. Han hadde et overfladisk bilde både av synden og nåden. Synd var bare enkelthandlinger som mennesket velger. Det betyr også at mennesket har en fri vilje - til å velge enten det gode eller det onde. Synden ligger derfor ikke i sinnelaget eller naturen, men bare i den ytre handlingen. Det er bare det mennesket gjør som er synd.
Med et slikt syndebegrep kan det også tenkes at mennesket kan oppnå syndefrihet: ved stadig å velge det gode og unngå det onde. Når det ikke går slik for menneskene, forklarer Pelagius at det skyldes vanen. Ved stadig å synde ved gjentatte ganger å velge slik, øker også trangen og lysten til det onde.
Dermed er det også duket for et ganske annet nådebegrep. Pelagius lærte at nåde er nærmest lik frihet og vilje til å gjøre det gode. Men det er altså Gud som har utrustet mennesket med slik egenskaper og muligheter fra begynnelsen av. Nådens verk blir "bonum naturae". Gud har gjort det lettere for oss å velge det gode og nå målet.
d) Augustins kirkebegrep må også nevnes spesielt her. Om hans syn er årsak til senere lignende syn eller ikke, skal være usagt. men vi finner faktisk et lignende kirkesyn med andre uttrykk flere ganger senere.
e) Vi kan også peke på noen uheldige påvirkninger eller følger av Augustins lære. Romerkirken holder Augustin om mulig høyere enn de protestantiske kirker. Og Rom har fått noen av sine læresetninger og praksis fra ham. Augustin brukte kanskje menneskelig autoritet på en uheldig måte ved å forene gresk filosofi med kristen tro. Man kan følge linjer herfra til Romerkirkens bruk av tradisjonen og pavens autoritet. Fra et baptistisk synspunkt blir også gjenfødelsen i dåpen tillagt de uheldige frukter av Augustin.

---

Om Augustin:
Prof. Per-Erik Persson: Textkommentar, Hermods: nr- 26.
Hovedsaken I de første århundre av kirkehistorien var det kristologiske spørsmål og trenigheten. Diskusjonen foregikk da i den østlige kirken som vesten tok del i. Dette ble avsluttet med krikemøtet i Kalkedon 451. I vest var det stort sett bare Tertullian og Kyprians teologi som fikk betydning.
Med Augustin begynner en ny tid for den vestlige kirken, dvs Romerkikren. Her forutsetter man det som har skjedd før i Øst, men arbeider videre med nye spørsmål. Persson sier at i øst arbeidet man med Gud og Guds gjerning i Kristus, mens i vest fortsatte man med å arbeide med mennesket og frelsens betydning for det innen teologien.
Her er Augustin sentral. Talen om ”synd og nåde” går tilbake til han. Hvis vi kjenner Augustins teologi, kjenner vi hovedpunktene i middelalderens teologi (Persson).


Frå: G. Aulén: Dogmhistoria 1917, Stockholm.
s. 74ff:



B. Hägglund: Teologins historia, 1966. Lund.
s. 92ff:

A. Nygren: Eros och agape. 1966.

C. Fr. Wissløff: Oversikt over Dogmehistorien (stensil, kan ikkje siterast direkte offentleg) 1974.
s. 71ff.

26) Brochmand, J. R.


Ein audmjuk tenar -
Brochmand, J. R.


Brochmand sin postille var ein av dei mest brukte andaktsbøkene i minst to hundre år, skriv prof. Carl Fr. Wisløff i boka ”Gjør en evangelists gjerning”, 1998. Då må bodskapen hans ha nådd langt og mange vorte påverka av han. Wisløff skriv òg at i boka ”finner du i sannhet livets ord”.
Det er difor god grunn til å henta han fram frå støvete bokhyller. Mitt inntrykk er at Brochmand var ein audmjuk kristen. Det ser me av livssoga hans og preikene hans. Skal me fylgja nokre spor etter denne trauste mannen?

Soga hans.
Me må ta nokre raske steg i soga hans – det viser kven han var. Jesper Brochmand var dansk, fødd i Kjøge i 1585. Faren var borgarmeister der i byen. I dei første fem åra fekk han opplæring i kristendom av foreldra, då vart han sett i latinskulen til han var tolv år. Då kom han på den adelege friskulen Herlufsholm i fire år og vart så student. Han var to år på skule i Leiden i Holland og to år i Frisland.
Så gjekk vegen attende til heimstaden. I 1608 kom han attende til Herlufsholm, vart magister i filosofi og rektor på skulen. Og no byrjar ting å skje. 25 år gamal vart han professor i latin, 28 år gamal i gresk og professor i teologi 30 år gamal. Same år vart han doktor i teologi ved universitetet i København. Denne tenesta hadde han i 23 år.

Biskopen
Det er altså grunn til å festa augo ved han – ut frå desse kvalifikasjonane. Men det skjedde meir som gjer at me bør lyfta augo litt mot Brochmand. Biskopen på Sjælland var då Hans Poulsen Resen som døydde i 1638, han hadde hatt mykje å seia for ei sunn luthersk utvikling i kyrkja.
Kong Kristian den fjerde sende då bod til Brochmand at det behaga kongen at han skulle ta over bispeembetet. Brochmand bad inderleg til Gud over saka, men sende avslag og bad kongen gje embetet til ein som var betre skikka. Dei fornemste prestane i stiftet burde kallast saman og velja den dei meinte var mest skikka.
Dette behaga òg kongen og han kalla prestane saman. Alle som ein stemte på den audmjuke professoren, og våren 1639 kom han til slottet og avla eid som biskop, 55 år gamal. Det var biskopen i Skåne (som då låg til Danmark) som vigsla han til embetet. Då kong Kristian døydde, var det Brochmand som heldt liketale for han – på latin. Deretter fekk han så krona kong Fredrik den tredje til ny dansk-norsk konge. I bispetida si vigsla han 11 menn til bispar og ordinerte 274 prestar.
Også i denne tenesta – som gav han større inntekt og makt – viste han ei audmjuk haldning. Dei hadde alltid levd enkelt og helst fattig og vore nøgde med det. Då han vart biskop, gjorde han og kona den lovnaden at dei skulle gje heile bispeinntekta til dei fattige og trengande. Men han gjorde det klart at ingen ting av dette skulle verta sagt på preikestolen. Han såg nok på æra av menneske som både skadeleg og uvesentleg.
Han og kona Sille hadde berre ein son som levde opp, og han døydde ugift 23 år gamal i London. Brochmand sjølv døydde etter ei tid med sjukdom i 1652, vel 66 år gamal.

Skrifter
Brochmand skreiv fleire bøker, nokre var oppgjer med katolikkane, m.a. med tanke på jesuittane. Han kjempa òg mot dei reformerte. Om den lutherske læra skreiv han ein stor dogmatikk i 1633. Dette verket vart mykje brukt, til og med i Tyskland, og ein meiner det vart avgjerande for dansk teologi. Det er prega av ”overveldende lærdom” (Kirkeleksikon for Norden).
Den viktigaste boka for folk flest vart likevel postillen hans, kalla Sabbati Sanctificatio frå 1635-38. Det var den mest brukte andaktsboka i den danske kyrkja og vart nytta og trykt langt ut i 1800-talet.

Bodskapen
Generelt kan me seia at Hus-postillen til Brochmand er prega av sunn og streng luthersk teologi. Han levde i ortodoksien med vekt på den rette læra. Men han braut med dei ortodokse som hadde ei død tru, var likeglade og nøgde med kyrkjegang og sakrament. Fleire i denne tida klaga over at det var slik – det var vakne leiarar i Guds rike som samanlikna si eiga tid med bodskapen i Bibelen. Og her ligg faktisk spira til den seinare pietismen.
Slik var Brochmand òg. Han såg det mange ikkje såg. Og han preika det for folket. Slik folket levde då, er eigentleg uttrykk for ei forfina lovgjerning. I preika over Mat. 5, 20ff seier han rett ut at nokre menneske er komne så langt at dei meiner dei kan stå seg for Gud med sine eigne gjerningar. Og her viser han til Mat. 19, 16ff der den unge mannen seier: Det har eg halde frå ungdomen av. Slik tenkjer ikkje dei sanne Guds born, skriv han, dei byggjer heile si frelse på berre nåde og Jesu blod og rettferd.
Når me les og høyrer slik forkynning, kjenner me oss trygge. Og det er nett her Guds born skil seg frå farisearen: Kva byggjer eg frelsa mi på?
Ser me på talane hans, korleis dei er bygde opp, merker me eit par viktige saker. Det eine er at han brukar mykje bibelord. I ein tale kan han sitera over 70 ulike bibelstader, fleire gonger med fleire vers i kvart sitat. Det styrkjer talen, me ser det er Gud som talar. Og han driv ikkje puslespel-teologi med tilfeldige bibelsitat. Nei, her underbyggjer han læra med bibelord frå ulike stader om same saka, og det kastar lys over tema. I det høve ser me at han òg brukar ord frå dei apokryfiske bøkene.
Han fylgjer òg ein tråd gjennom talen og samanliknar vranglæra med dei sanne truande si lære og liv. Me får ei kjensle av at heile Bibelen lærer nett det han skriv om.
Eit døme på ein slik tale, kan vera om Luk. 18, 9-14 om tollaren og farisearen si bøn. Her talar han om det rette sinn for Gud og dermed om svar på bøn. Og så kjem han med fleire døme frå Bibelen. Spørsmålet er: kven får svar på bøn og kvifor? Korleis var Job, David, Daniel?
Det var godt at både farisearen og tollaren gjekk opp i templet for å be. Gud har sagt at me skal gjera det. Det viser han så med om lag ti bibelvers. Det var òg bra at farisearen vakta seg vel for grove synder, som han seier til Herren. Det er ikkje dette Jesus talar mot. Det urette var å stola på det, byggja på det me sjølv var og meina at me ER noko framfor Gud.
Her viser han til Laodikea. For slike sjølvrettferdige menneske har ein tendens til å forakta andre og meine seg sjølv betre enn andre. Men det er fråfall. ”Ver viss på at bøna di aldri er rett for Gud og aldri er du rettferdig for han, om du foraktar andre.” For denne forakt gjeld òg Gud – du foraktar han. Han viser altså tydeleg at det er samband mellom gudstru, gudsliv og svar på bøn.

Mykje av det me har sett hjå Brochmand – og det er berre ein liten brøkdel – er aktuelt i våre dagar. Me treng vakne leiarar som ser rett på si eiga tid - i lys av Guds ord. Det er fyrst då me kan vera rette bodberarar for Gud. Og me treng bodberarar som vågar å tala det Bibelen lærer, sjølv om menneska vender seg frå oss.
Wisløff skreiv om Brochmand og sa at han var ”stolt over å eie et eksemplar av denne boken” (postillen). Det er god anbefaling.

25) Karen Eikeskog

Fødd og død på juledag.
Karen Eikeskog
frå Tysvær

Det er Karen me skal høyra om nå. Ho var fødd 25. des. 1893 i Tysvær og død i Kina 1. juledag 1934.
Karen var i slekt med Kinamisjonen sin far, Sivert Gjerde frå Tysvær. Karen var nemleg dotter til Jakob Eikeskog som var gift med Karen Serine Gudmundsdt frå Søndenå i Tysvær, og ho var søskenbarnet til Sivert. Mora har nok fortalt om søskenbarnet som døydde i landet langt, langt borte i aust. Og det hende berre to år før Karen var fødd. Ho heitte forresten Karen Serine, oppkalla etter mor si. Lite visste den unge jenta om at ho sjølv skulle oppleva det same. Men kjennskapet til slektningen har kanskje pensla tankane hennar inn på ei teneste mellom kinesarane i tidlege barneår.
17 år gamal kom ho bort frå Jesus, men fekk ikkje fred. I 1913 reiste ho til Stavanger og arbeidde ved Waisenhuset. Ein dag i november gjekk ho på møte der vekkjingsmannen Sven Foldøen talte. Då ”ble jeg virkelig løst og gjenfødt”, skreiv ho i søknaden til Kinamisjonen. Eit par år etter vart ho sjuk og tenkte alt var slutt. Då las ho Salme 118, 17: ”Eg skal ikkje døy, men leva og fortelja om Herrens gjerningar.” Det vart eit direkte kall, og det vart straks klårt for henne at Kina var målet.
Ho gjekk Bibelskulen i Bergen i 1917-18, var eitt år ved Lovisenberg sjukehus i Oslo og fekk eit opphald i USA før ho drog til Kina i 1920. Her arbeidde ho ved fleire stasjonar, sist i Nanyang.
Eit par år etter at ho kom til Kina, skreiv ho eit reisebrev til Kineseren. Ho skulle fylgja m.a. Marie Monsen nedover til Hankow, ho skulle til Noreg. Karen hadde vore sjuk, og ville gå til lege. Men då sa legen at "du er frisk og behøver ingen operasjon. Det ble klart for meg at dette var svar på de bønner som alle mine venner, både utlendinger og kinesere, hadde bedt for meg. Gud hadde også denne gang handlet med meg i nåde, ikke etter fortjeneste."
Det kom nye misjonærar frå utlandet, Karen fekk vera med dei attende til Laohokow - og så bar det vidare til deira eigne stasjonar. Ho skulle til Fanghsien, og då måtte ho bærast i 3-4 dagar innover ville fjell og langs smale gangstiar. "Vi var på toppen av et stort fjell, jeg ser ned i dalen. Der renner elven så stille og jevnt. Den ligner en grønnblå slange som snor seg langs dalbunnen. Der nede er det små bondegårder. De ser så fredelige og stille ut, det er bare så sårt å tenke på at der nede har de aldri hørt om Jesus."
Heime i Tysvær sat det nok folk og las i Kineseren ein februardag i 1923 om denne jenta frå bygda deira som var så uendeleg langt borte. Og dei truande var nok glade og takka Gud for at misjonæren ikkje berre fortalde om det rare landet og om sosial naud, men viste at ho hadde omsut for folket der, at dei måtte få høyra om Jesus Frelsaren.
Og i nummeret etterpå av bladet kunne dei lesa ein heil bibeltime av Karen Eikeskog. Ho skreiv om "blodbrudgommen". Det var Guds lam som bar all verda si synd. Ho skildrar Frelsaren og viser klårt at ho har sett inn i kjernen av evangeliet. Og dei må ha gledd seg og tenkt: dette forkynner ho for kinesarane. Og me veit at det er dette som skaper misjonssinnet og nauda for dei ufrelste.
Ho skriv: "En gang ser vi ham, blodig, såret, tornekronet, spyttet på, opphengt. Den gang var hans klær flekket av forsoningens blod. Han forlikte verden med Gud: Det var vi, du og jeg, som skulle båret denne drakten. Men Jesus, vennen som er hvit og rød (Høys. 5, 10), gikk i brudens sted, han tråtte persekaret alene. Han stred med mørkets makter, og han vant seier. Han sa: Det er fullbrakt!
Nå hadde han kjøpt sin brud tilbake med sitt eget blod. Nå hadde han sprengt mørkhetens fengsel, og hver fange kan bli fri."
Slik sat misjonæren mellom dei høge fjella inne i Kina og tenkte. Og mot slutten av dette stykket, bryt misjonærsinnet og sjelevinnaren fram: "Er du blant den skare som har vasket sine klær og gjort dem hvite i Lammets blod? Skal du være med en dag og synge i det kor der sangen er lik lyden av mange vann som bruser? Har du lyttet til brudgommens røst som sier: Lukk opp for meg!"
Ho var flink å skriva heim. I 1929 skreiv ho om eit minne frå 1915. Det var avskilsfest i ”Kinahuset” i Stavanger for 5 nye misjonærar, og nå skulle eit nytt kull inn på misjonsskulen. I tillegg skulle Øistese ut – han hadde vore ein periode i Kina før. Ved avslutninga stod han fram og spurde kven som ville lova å be kvar dag for dei unge i skuletida?
Så skriv Karen: ”En skog av hender strakte seg i været, jeg tror alle som bad til Gud lovet det den kvelden. Det var det kull som gikk ut fra misjonsskolen i 1920. Og Gud har brukt og bruker dem til stor velsignelse ute og hjemme.” Mellom desse var Jakob Straume, August Vik og Kristoffer Hovda.
Dette minne frå hennar eigen ungdom har nok sett seg fast i 22-åringen. Då ho skreiv dette, skulle eit nytt kull ta til på Fjellhaug, og ho let utfordringa gå ut til lesarane av ”Kineseren”: ”Hvem vil si ’ja’ til denne bønn og oppfordring?”
I 1927 fann ho grava til sambygdingen Sivert Gjerde. Der var ikkje noka støtte, berre eit nummer (61) på grava. Då var ho på reis heim. “Men kommer jeg til Kina igjen, så skal der komme en liten sten på hans tue”, skriv ho heim 24. apr.
7-8 år etter kvilte ho òg i Kinas jord - i 1934. Ho er ikkje nemnd i protokollen for Misjonshuset i Haugesund der ho var ei stund, og heller ikkje i protokollen for foreningen Tosao då ho døydde. Namnet er òg borte i årsmeldinga for Stavanger krins som ho tilhøyrde då ho reiste ut. Men i årboka for 1935 er ho nemnd. "Joledags kveld gjekk ho inn til 'kviledags-helga'... I dei mest 4 år ho fekk vere her i Nanyang, vann ho seg mange vener millom kinesarane, og stor er flokken som syrgjer no når ho ikkje er meir." Ho hadde ein alvorleg hjartesjukdom. "Hun var en av dem som vanskelig kunne ta hensyn til seg selv, men gikk så ofte lengere enn kreftene tillot," skreiv Gabriel Lende i årboka.
Då Karen var heime i 1928, reiste ho ein del for misjonen i Hordaland. Brandtzæg skreiv til sekr. Eikrem i juni at det var ”godt at høre, at hun er saa brukbar hjemme – og vi har bruk for henne”. Ho hadde vore i Øystese i påskehelga, og Eikrem skreiv i mai: ”Hun har blit populær i Sundhordland; fra hvert eneste sted begeistring og fra flere steder gode resultater.” Ho var òg med på årsmøtet i Skånevik, og Eikreim skreiv denne attesten om henne til Brandtzæg: ”Hun er en vækkelsestaler av rang… Hun hører til de faa som med fordel kan brukes… Fra alle kanter hvor hun har vært er der krav om at faa hende igjen.” Det er store ord om ein Herrens tenar.
Dette vart siste turen heime. Ho kom ut att til Kina og fekk kvila der til dagen då alt Guds folk skal stå opp frå molda ”og vere med Herren”.
I den siste perioden ute skreiv ho fleire brev heim. I 1932 var ho midt i vekkjinga i Kina. ”Det har vært en fest å se disse flokker i vinter og vår,” skriv ho. ”Det er skapt en større hunger efter en oplevet frelser enn noen gang før.” At dette gledde hjarta hennar, er klårt. I tida frametter signerar ho stykka sine slik: ”Eders i tjenesten lykkelige Karen Eikeskog.” Misjonærsinnet er tydeleg. Misjonen sørgde då ho gjekk bort, og ho fekk mange godord – sjølv om også ho kunne ha ei vanskeleg natur å strid med. Minst fem gonger skriv ”Kineseren” om hennar død.
Juledag kveld i 1934 slutta hjarta hennar å slå i Nanyang. Ho hadde hatt hjarteproblem ei tid. Neste dag sende dei telegram til hovudstasjonen i Laohokow. Nyttårsafta kom Hoaas med kista, og dei hadde minnestund om kvelden i kyrkja på stasjonen Poningai. Ein av elevane ved forstandarskulen talte over Åp. 14,13. Så vart Karen ført til siste kvilestaden utafor bymuren i Laohokow. Og på kista hennar låg ein krans med påskrifta: ”Han gjorde det beste for henne.” Og heime i himmelen forstår ho nok best kva det tyder.

24) Brita Nilsdtr

Kina-Brita

30. januar 1867 vart det fødd ei jente på husmannsplasset Sauaholo under garden Vestervik i Varaldsøy kommune, og ho fekk namnet Brita. Denne garden ligg ikkje på sjølve øya, men på fastlandet, vest for øya og nord for Gjermundshamn. Kyrkja tilhøyrde Strandebarm prestegjeld. Brita vaks opp i trygge og gode kår, og alt som barn hadde ho alvorstankar.
Jenta var dotter til Lisbet Olsdtr. frå Fosse g.m. Nils Johannesen i Sauaholo. Faren ætta frå den kjende futen Laurits Johannesen Galtung d. 1659 g.m. Lisbet Ottesdtr. Orning på Stord. Fem døtre vart gifte med prestar, så futen har nok vandra i eit “åndeleg” miljø. Sjølv har han slett ikkje fått så godt ettermæle. Slekta på farssida hadde budd i Sauaholo attende til 1750-talet. Truleg var det tippoldefar hennar, Lars Matiasen, som rydda dette plasset. Det er nå bruk 3 på garden Vestervik.
Likevel - Brita Nilsdtr. vart korkje prestekone eller gardkone. Ho skulle få eit ganske anna liv. Mora døydde då Brita var 20 år, og det gjorde eit veldig inntrykk på henne. Det var òg den ytre årsak til at ho vende om til Gud. Og kort etter vart ho gripen av den åndeleg naud heidningane var i, og særleg i Kina. Ho har fortald om det seinare.
Kvifor er denne Brita så interessant for oss i misjonen?
Svaret er svært enkelt. Brita Vestervik var den første misjonæren - saman med ei anna kvinne - som fekk kallsbrev frå den nystarta Kinamisjonen i byrjinga av 1890-åra – etter J. Brandtzæg. Og ho tilhøyrde det området som seinare vart Haugesund, Sunnhordland og Hardanger krins av Misjonssambandet (HSH).
Brita reiste truleg tidleg til Bergen i teneste. I mai 1892 stod hennar “Levnetsbeskrivelse” i bladet Kineseren. Her seier ho m.a. at ho måtte tidleg ut frå heimen, det var ikkje uvanleg før i tida. Og då mora døydde, ropte ho til Gud om nåde og syndsforlating, skriv Brita. Og Gud høyrde ropet og “lot nådens solsstråler skinne inn i min mørke sjel, og jeg fikk tro meg som et benådet Guds barn”.

Det var eit klårt vitnemål misjonsfolket fekk lesa, og det har alltid vore lett å støtta dei som talar klårt om frelsa.
Brita fekk òg høyra om heidningane, og ho vart gripen av “medynk” med dei. Men korleis kunne ei ung jente frå landet koma ut til framande land? Litt folkeskule var heile hennar utdaning. Så gjekk ho den vegen ho hadde lært: ho bad til Gud “at hvis det var hans vilje, så måtte han selv åpne veien for” henne.
Alt var lagt i Guds hand og då var ho trygg. Vegen vart opna, ho kom i kontakt med misjonsvenner i Bergen, og der høyrde ho om Kina igjen. “Kallet til å dra til Kina som jeg òg hadde følt før, ble nå ganske klart for meg.” Slik skriv ho til misjonsfolket i bladet.
Straks vart ho “antatt” som misjonær av “Sentralstyret i Bergen” - og dette var før Kinamisjonen vart skipa. Det var den såkalla Bergenskomiteen som gjorde det sumaren 1890. Dei sende henne til Diakonissehjemmet i Oslo. På misjonsmarka kom det vel med å kunne litt om sjukestell.
Generalforsamlinga og skipingsmøtet var i Bergen i pinsehelga, 18. og 19. mai 1891. I slutten av september s.å. hadde dei avskilsfest for dei nye misjonærane, og Brita fekk kallsbrev underskriven 23. sept. 1891. Den andre kvinna var Gjertine Orrestad frå Sokndal i Dalane.
Desse to kvinnene skulle oppleva å mista mennene sine dramatisk og fort. Men i kallsbrevet - som er felles for begge - fekk dei ein lovnad frå Fellesstyret og misjonen: Forbundet “vil yde dem al den støtte saavel i materiel som aandelig Henseende, som de ved Guds Naade evner og Omstendighederne maatte paakræve”. Begge desse kvinnene skulle oppleva at dei fekk bruk for nett denne setninga.
Det skulle henda berre 6 år seinare. Då stod Brita åleine på kaien i Stavanger med to små born. Korleis skulle ho klare å skaffa mat til dei? Det var hennar “omstendigheter” nett då. Og seinare skal me sjå korleis Forbundet stod ved sin lovnad. Den andre kvinna, Gjertine frå Sokndal, miste mannen sin før Brita. Ho vart verande i Kina i fleire år som misjonær. - Men først må me fylgja dei på veg til Amerika og Kina. Brita kan stå som døme på kva misjonsfolket arbeidde for.
Hausten 1891 gjekk turen til Amerika for Brita Vestervik. Ho skulle byrja på Red Wing-seminaret i Minnesota denne vinteren. Ho hadde ikkje nokon misjonsskule. Å kunne språk var viktig når dei skulle ut til eit framand land. Fleire av dei andre utsendingane skulle òg vera der, m. a. Henrik Seyffarth, Ole M. Sama og J. Skordal. Det var forresten bra at dei vart meir kjende som menneske òg - dei skulle bu og arbeide tett saman i det nye landet. Av desse var det Skordal ho fekk mest kontakt med.
Johan Skordal var frå Sokndal i Dalane, same bygda som Gjertine. Han var fødd 1. mars 1868 og vaks opp i ein kristen heim. 15 år gamal kom han til Egersund og gjekk på middelskulen. Der møtte han ein dag Daniel Bore frå Jæren. Han tok ungguten i trøya og sa venleg til han: “Du, Gud har bruk for deg.” Meir sa han ikkje.
Orda tok tak i Johan. Han gjekk straks heim, fall på kne og bad til Gud. Han fekk sjå si synd og så tru seg fri på Jesu blod. Nokre dagar etter kom misjonær Røstvig i NMS til byen. Det vart eit møte han ikkje gløymde. Igjen måtte han heim og be - og i den stunda vart misjonskallet fødd. Det song i sjela til 17-åringen: Gå ut og forkynn evangeliet! Det må ha vore ikr. 1885.
Etter dette gjekk han gymnaset på latinlina og las engelsk og fransk på same tid. I fritida var han med på søndagsskule og vitja sjuke. I denne tida møtte han òg Kinamisjonen då den vart skipa og søkte kontakt der.
Saman med dei andre gjekk han altså på Red Wing-seminaret vinteren 1891-92 og fekk si misjonærutdaning. Heile tida låg lengten til Kina i han. I Amerika las han misjonsblad og slukte nok alt om Kina. I januar 1892 skreiv han til bladet “Kineseren” om dette. Han hadde lese om opprør, og keisaren si hær vart slått og driven på flukt. Misjonærane i ein belgisk misjon hadde ikkje høve til å røma. Opprørarane myrda dei kinesiske kristne, hakka borna opp med kniv og brende dei på bål. Nonnene mishandla dei og drap dei med klubber. Dei belgiske prestane måtte oppleva grusomme pinsler som dei bar med tolsemd. Ein rykte dei tunga ut or, skar hjarta ut or han og brende det.
Skordal innrømmer at det var grunn til å bli forskrekka over slikt. Likevel var det betre at det anspora ein til å arbeide for dei. Dei måtte be: Far, forlat dei, for dei veit ikkje kva dei gjer. Han er ikkje redd, men bed om forbøn:
“Legg meg dagleg fram for Gud i bønene dykkar. Eg lengtar verkeleg etter å koma ut.”
I løpet av denne vinteren har Johan Skordal og Brita frå Sauaholo sett på kvarandre, med lange og lengtande blikk. For same våren vart dei trulova: Nå skulle dei leva livet saman der ute i Kina, som vitne for dei røvarane dei las om.
Likevel var dei ikkje saman heile vinteren. Så snart juleferien kom, skulle mennene ut i dei “norske” bygdene og tala Ordet og fortelja om den nye misjonen i Noreg. Sama vart sjuk så han vart ikkje med. Men Skordal reiste ut på prærien og hadde møte, og aldri hadde han hatt ei slik jul, skriv han. “Første juledag holdt jeg på å fryse fordervet på prerien i “Norseland”. Vi nådde endelig fram til folk, og etter å ha varmet oss litt, var vi all right. Vi fortsatte vår vei til kirken der jeg skulle preke. Det var kaldt i kirken så tennene klapret i munnen da jeg steg opp på prekestolen. Men det ble et velsignet møte med de få som kom, så jeg frøs slett ikke da jeg steg ned igjen.” Så heilt enkelt var det ikkje å vera talar i Amerika heller.
Ein kveld fekk han hus hjå ein bonde i Lake qui Parler. Dei førte han opp på loftet der det var isande kaldt. Han kunne sjå ut gjennom sprekker i taket. Men han var trøytt, kraup til sengs og sovna. Om natta kom det snøstorm, og snøen rauk inn på rommet. Om morgonen låg snøen over heile senga. Ei luksusreis var det ikkje.
Men Skordal venta at det vart mykje verre i Kina. “Send meg berre ut. Eg er frisk og takkar Gud for alt. Eg er lukkeleg over å få gå som ein Herrens tenar til Kina.” Det er
misjonssinnet. Ein ting var viktig for han: å fylgja kallet.
Også Brita sende helsing heim. Ho gleda seg til å kome til Kina. Men skulen varde til våren ‘92, og då skulle dei reisa kvar sin veg og møtast i San Fransisco til hausten. Der skulle sjølve reisa til Kina starta.
Misjonærane skulle altså reisa til Kina over Stillehavet frå San Fransisco til Japan og vidare til Shanghai. Men først skulle dei ein ny tur ut på den amerikanske prærien. Skordal og Stokke reiste til Midtvesten i mars. Om denne reisa skreiv Skordal: “Det me først og fremst hadde for auga, var å ropa ut eit frelsesord til fortapte syndarar.” Dei hadde to møte kvar dag, og begge tala litt på kvart møte.
Òg nå vart dei godt mottekne. I alt fekk dei inn 200 dollar til misjonen. “Men gleda vår er likevel ikkje i desse pengane. Den er at me som brud får elska vår brudgom, Jesus, og samla sjeler ved foten av krossen..” Misjonærsinnet og nauda for sjelene kjem tydeleg fram. Det var det viktigaste.
I påskeveka reiste Johan Skordal til Dakota og Brita til Iowa. Ho skulle læra meir engelsk hjå ein engelsk familie der. 4. april skriv ho heim til “Kineseren”: “Når eg ser tilbake, må eg bøya meg djupt for min Gud og vedkjenna at eg er heilt uverdig til hans nåde. For eg har vore utru på mange måtar. Med sorg og smerte må eg gå til min Frelsar, Jesus Kristus, og få forlatelse av nåde.”
Om hausten samlast dei på vestkysten. Skipet “Gaelic” skulle ta dei over havet til den nye arbeidsplassen. Fem misjonærar var med på reisa, og slik kunne dei støtta og hjelpa kvarandre om turen vart einsformig, skreiv Sama i dagboka si. Han og Seyffarth bøygde kne i lugaren og la alt i Guds hand. Då var “Gaelic” på veg ut hamna Golden Gate i San Fransisco. Kalenderen viste 6. sept. 1892.
Ombord var det ein del kinesarar mellom dei 260 passasjerane. Kinesarane vart ei påminning om det nye folket dei skulle til og arbeida mellom. Det er Sama som fortel om dette, men Brita og Johan var ombord på same båten slik at dei har opplevd det same.
Sama nemner spesielt at kinesarane åt med pinnar. Det har nok vore ei ny oppleving. “Mest interessant er det å sjå når dei sit på huk og kastar maten inn i munnen med pinnar.” Og han ser på havet, dei endelause viddene av sjø. Då vert han liten og gripen av “Guds storhet og makt”.
Etter ei veke om bord tok misjonærane til å skjøna at kinesarane var eit vanskeleg folk å arbeida mellom - utan å nemna kva det var konkret. Me må tru dei opplevde kulturkollisjonen då. Misjonærlivet ville ikkje bli ein dans på roser.
Dei opplevde både storm og stille på turen. Frå torsdag 15. sept. gjekk dei rett inn i laurdag 17. Dei var på veg vestover og passerte tidssonen. Difor måtte dei stå over ein dag. Aldri hadde dei hatt ei veke utan fredag, skreiv Sama.
Ein dag høyrde dei ropet frå dekk: “Land! Land!” Ut or tåkeheimen kunne dei verkeleg sjå kysten av Japan. Alle var glade, og dei lo og klappa i hendene. Dei hadde kryssa det store havet, og vegen inn til Kina var nå kort.
Misjonæren tenkjer likevel åndeleg midt i den jordiske gleda. Sinnet lyfter seg over Stillehavet og “Soloppgangens land”. Den 22. sept. skriv han i dagboka: “Jeg må òg tenke på hvor stor gleden vil bli når vi engang skuer de himmelske strender etter den lange og farefulle livets reis. Å, herlige dag! Når vi etter endt vandring skuer toppene av Sion, da skal vi “hvile oss i rosendale og uavlatelig med Jesus tale”. Venner, må ingen av oss bli tilbake.”
Lite visste han at han sjølv om 4 år skulle sjå Sions berg. Men først skulle dei nå fram til Kina og byrja i arbeidet. Det skal me visa litt av nå.
Etter fem dagar i Yokohama reiste dei vidare til Kobe i Japan. Der møtte dei ein gamal mann som hadde vore misjonær i Kina sidan 1868. Dette imponerte dei ferske misjonærane, og han var framleis sterk og frimodig.
I Nagasaki var dei 2. okt., og der såg dei det norske flagget på ein båt. Nasjonalkjensla vakna, og dei sa: “Me vil ombord til dei.” Det var dampbåten “Nordmann” av Bergen, og sjøfolka undra seg stort. Ein av dei kom bort til Sama og sa: “Eg kjenner deg frå Florø!” Sama har nok vore på møte der. Verda var ikkje stor den gongen heller.
Ei vitjing på land gjorde sterkt inntrykk på dei. Dei fann ei kristen kyrkje som var stappfull av heidningekristne, og mest alle gjekk til alters. “Det var rørande å sjå at dei mange kom og knelte ved alteret, dei var alvorlege og inderlege. Å, det var herleg! Evangeliet sigrar ennå i heidningeverda. Vener, la oss gi dei det snart!”
Mon me tek feil når me tenkjer at den nye misjonæren ser for seg det indre av Kina. Der skulle dei bu og arbeida. Tankane arbeider nok i dei: Skal me få oppleva noko slikt? Vil kinesarane koma og knela i vår kyrkje? Og ved sida av Sama sat Brita og Johan - med omlag dei same draumane og den same vona.
4. oktober sette dei foten på kinesisk jord. Dei var i Shanghai i Kina. Japanhavet var så stille som fjorden heime, skreiv Sama til leiinga i Noreg to dagar seinare. Det første dei såg av Kina denne morgonen var den gule elva Yang-tse-kiang. I tre år hadde Kina vore målet deira, og nå var dei der! Nå fekk dei høyra at Brandtzæg var reist heim - han vart leiar av arbeidet i Noreg.
6. okt. sat Sama i Shanghai og skreiv profetiske ord utan å ana kva dei ville innebera: “Vi lever forresten alle vel og er bestemte på å ofre våre liv her ute for kinesernes frelse, om Gud vil bruke oss.” To av dei skulle gjera det kort tid etter - langt inne mellom kinesiske fjell.

Tre dagar tok turen opp til Hankou og Wohang. Fru Gjertine Johnsen tok imot dei der, og ein heil misjonærflokk var nå samla: 14 norske og ein dansk misjonær. Dei gløymde mest at dei var i Kina. Brita frå Sauaholo har nok lytta og tenkt. 'Her er livsgjerninga mi. Eg er framme. Reisa frå Hardanger til Kina er over. Nå tek kvardagen til.' 29. des. 1892 skreiv Brita heim til Arnetvedt som leia misjonen i Noreg den første tida. ”Så nu er jeg kommet til China, mit bestemmelsessted,” skriv ho. ”Det er underligt at staa ansigt til ansigt med saa forfærdeligt hedenskab og nød.” Den ferske misjonæren opplever kultursjokket og på same tid den store religiøse avstanden – frå den stille Vestlandsbygda til handelssenteret i denne delen av Kina, Hankou. Saman med to andre mindre byar tett ved hadde dei om lag 1 mill. menneske.
Me kan ikkje ta plass til å fylgja kvardagen deira på Hupeh-feltet (Hubei) i Kina her i boka. Men me veit ein god del om korleis dei opplevde desse første åra frå rapportar dei sende heim. Berre små glimt tek med fram nå.
Våren 1893 vart Brita gift med Johan Skordal. Gjertine var tidlegare gift med Ludvig Johnsen, men han døydde av sjukdom alt i 1893. Dei fekk arbeidsplassen sin i ein liten by eit stykke ovafor Laohekou ved Han-elva, i Tsinshankiang. Her bygde dei hus som stod i mange år seinare. Dei fekk to gutar, Julius Albert f. 16. des. 1893 d. 1976, og Birger Justin f. 24. sept. 1896 d. 1973.
I 1895 døypte Skordal tre små born til ein av medarbeidarane. Desse borna var førstefrukta av arbeidet i Kina. Året etter døypte dei ein vaksen mann - Yüen, den første vaksne på feltet. Her heldt dei den første nattverd der ein omvend kinesar var med. Og ein sonesons son av han, unge Yüen, var portnar for misjonen i Laohekou mange år etter! Slik var det samanhang og frukt av arbeidet.
To gonger har Tsinshankiang brunne ned, men misjonsstasjonen stod att som eit minnesmerke, fortel Jakob Straume. Her var det einaste fotfeste misjonen hadde utafor Laohekou i dei første åra. Seinare vart det kamp både om huset og folket. Men Straume kom dit mange år seinare og møtte truande.
Brita skreiv òg til Kineseren fleire gonger. Eit av breva var det ho skreiv ved nyttårstid 1894. Dei var nett komne inn til stasjonsbyen sin. Skordal hadde vore der før og teke til med arbeidet. Nå skulle ho og eldstebarnet koma. Folk samla seg for å sjå den nye kona og fylgde dei til huset, fortel ho. Misjonærsinnet vakna straks i Brita: "Den tid kan imidlertid komme, at en lignende forsamling kommer for å høre Guds ord. For Jesus har jo sagt at ingen ting er umulig for Gud."
Diverre døydde Skordal alt om hausten 1896 av dysenteri, berre 28 år gamal. Han hadde òg hatt malaria fleire gonger. Brita var ikr. 29 år og kom til Noreg i febr. 1897. Seinare reiste ho til USA med dei to gutane sine - Birger og Julius - og arbeidde i sjukepleien. Ho vart altså ikkje lenge i Kinamisjonen. Skordal sitt sjukelege vart relativ langt og til tider smertefullt. Det tok til med klimafeber i byrjinga av juli då han var på stasjonsbyen sin. Nils Arnetvedt hadde nett kome opp til dei og fekk nå hjelpa han. Òg dei to borna hans vart sjuke, og Skordal sa at det var Herren som hadde styrt det slik at Arnetvedt skulle vera der då. Etter 14 dagar vart han noko betre, og dei tok ein tur på elva med båt. Plutseleg fekk han feber igjen, og då han var nokonlunde bra, reiste dei til Laohekou der misjonskonferansen skulle vera i oktober. Der vart han plutseleg angripen av dysenteri og fekk meir medisin. Dessutan fekk han kraftig diaré og vart sterkt
avkrefta. Og dette vart eigentleg hans bane. Tirsdag 3. nov. 1896 slokna han, og torsdag var han i grava. Fire korte år fekk han i tenesta. Mandag etter var misjonærane samla til konferanse. I referatet skreiv dei som opning: "Det var en tuktelse fra Herren som rammet oss meget hardt." Skordal sin død må ha gått sterkt inn på medarbeidarane. Dei tok det inn over seg sjølv og klaga ikkje Gud for hendinga. Det viser eit audmjukt sinn hjå Guds tenarar. Misjonsfolket på Varaldsøy og andre stader kunne lesa om alt dette i Kineseren nr. 3 i 1897. Dei fylgde nok med sine utsendingar og syrgde over tapet, slik dei gjorde i Laohekou.
På generalforsamlinga same år gjorde misjonsfolket vedtak om å gi Brita enkjepensjon. Kr 600 fekk ho, og ho vart med dette den første misjonæren som fekk pensjon i Kinamisjonen. I tillegg fekk kvart barn 90 kr. Og det var 16 år før pensjonskassen vart oppretta i 1913. Difor var det generalforsamlinga som år for år løyvde pengar til henne.
Slik fekk ho oppleva at Fellesstyret stod bak den lovnaden dei gav i kallsbrevet. Men spørsmåla var nok mange i tankane hennar. Kva med kallet? Heime var ho så sikker. Gud hadde kalla henne til Kina. Og alt hadde lagt seg vel til rette. Ho fekk utdanning, møtte kinavener og vart godt motteken av Komiteen i Bergen som kalla henne til tenesta. Det var som ei mektig stadfesting på det ho hadde kjent i hjarta sitt heilt sidan den kvelden då predikanten tala om Kina.
Nå var alt dette slutt. Skulle kallet vara så kort? Var det noka meining i at ho skulle vera i Kina nokre få år, og ho hadde igrunnen gjort så lite. Det var mannen som hadde arbeidd. Ho hadde berre vaska klær og kokt mat. Var det ei misjonsgjerning?
Tankane kverna nok i hovudet dag og natt. Framtida låg som i ein tåkedis, og nettene var fylt av stummande mørke. Ho tenkte vel på fleire utvegar, og etter kvart samla dei seg i ein tanke.
Amerika! Der kjende ho folk. Og i denne tida såg mange den nye verda som deira einaste von og utveg. Der var det plass for alle. Òg for gutane. Nå hadde ho ansvar for dei. Det måtte bli løysinga.
Det har ikkje vore lett å fylgja Brita i Amerika. Me veit berre litt. Først reiste ho i 1900 over åleine og let borna vera att i Noreg, truleg hjå verforeldra som då budde i Løkkeveien i Stavanger. I 4 ½ år var ho borte frå borna sine. I 1905 var ho heime att. Vermora var då sjuk og ho måtte sjølv passa borna. I denne tida hadde ho brevveksling og diskusjon med Fellesstyret og Brandtzæg om pensjonen. Men det vart klårlagt at pengestøtta var til borna ettersom ho hadde vore i arbeid. På generalforsamlinga i 1909 gjorde dei vedtak om å gi slik ”barnetrygd” til dei var 18 år.
Ikr. 1906 reiste ho og gutane attende til USA og var t.d. handarbeidslærar og husmor ved Jewell Luth. College i Iowa i åra 1907-09. I 1914 gifte ho seg om att med Lewis Nelson i Sioux City, Iowa, og Brita døydde i 1953. Begge gutane var med i første verdskrigen frå 1917 og kom heim i 1919. Begge vart gifte, men berre Julius fekk born – 3 jenter som alle vart gifte. Dermed gjekk namnet Skordal ut or denne slekta.
Då sonen Julius høyrde om Quisling og angrepet på Pearl Harbor i 1941, melde han seg forresten til teneste som soldat att! Som 50-åring var han for gamal og måtte vera heime. Ingen av dei kom til Kina eller vart misjonærar. Minst ei av jentene er aktiv med i kyrkjearbeidet saman med dotter si. På ein måte fører dei arven etter Brita vidare.
*
Dei første misjonærane hadde inga felles utdanning. Ja, dei hadde i det heile lite utdanning. Nokre reiste til USA og gjekk t.d. på Red Wing slik Brita Vestervik gjorde. Tanken om eigen skule kom difor snart opp mellom leiarane.

Kort tid etter gravferda forlet Brita misjonsstasjonen i Lao-he-kou med kurs for Noreg - seinare fõr ho til USA. Eg har lenge spurt meg sjølv om kvifor ho gjorde det. Det sat nemleg ei anna enkje att på misjonsfeltet, Gjertine Johnsen, også frå Sokndal. Ho hadde ei dotter, men vart verande i Kina i mange år som misjonær.
Kvifor reiste då Britha heim? Eg trudde eg hadde funne svaret på det - med eine-ansvar for to born var det ikkje lett å vera misjonær. Ho ville bli til bry, og reiste heim att.
Men - så fekk eg lesa ulike stasjonsdagbøker frå feltet i Kina. Misjonærane noterte frå dag til dag og veke etter veke kva som hende i arbeidet. Der såg eg det rette svaret. I Stasjonsdagboka for Hankow (nå Wuhan) skreiv Nils Arnetvedt som tilsynsmann for feltet i januar 1897, han skulle ”ledsage” Britha og borna til Shanghai: ”Det var nemlig ifølge afdødes ønske besluttet, at hun skulde reise hjem med de to børn.”
På dødssenga har altså Skordal bede Britha om å dra heim med dei små. Han ottast kanskje at dei og skulle bli sjuke eller at kona kunne døy i Kina. Det var tryggast å ta dei til heimlandet. Men det var ikkje lett for henne å forlata misjonsarbeidet. I den første Stasjonsdagboka for Lao-he-kou skriv dei den 19. nov. 1896, berre to veker etter at mannen døydde: ”Med tungt hjerte forlod fru Skordal os. Gud vet om vi ser hende (igjen).”
Og på sjølve dødsdagen hans skreiv (truleg) Sama: ”Idag en mærkedag i vor missions historie herude. Broder Skordal døde idag kl. 1 efm. Han døde meget frimdoigt, var så længe bleven forberedt, såsom alle hans kræfter var udtømte, var hvilen ham kjær.”
Dei hadde ikkje hatt tid til å setja opp gravstein på grava til Skordal før ho reiste. Men frå Amerika har eg fått bilete av gravstøtta hans frå barneborna. Det syner at Britha hadde kontakt med Kina etterat ho forlet landet. Misjonærane må ha sendt biletet til henne. Men det tok lang tid før dei fekk alt ordna.
Sumaren 1897 kjøpte dei truleg gravstein i Hankow og fekk laga innskrift. Så vart steinen frakta oppover Han-elva til Lao-he-kou. Først 14. des. 1897 vart gravstøtta reist, over eitt år etter at han døydde. Det talar litt om kor lang tid det kunne ta å gjera noko i Kina då, og om kor travelt misjonærane hadde det. Det var meininga å gjera det om sumaren før, men tida rakk ikkje til.
Så reiste ikkje Britha frå Kina i frustrasjon og sinne mot Gud. Ho ville gjera som mannen sa dei siste timane han levde. Men ho kom aldri attende til Kina. Heimen hennar vart i USA - der barneborna ennå lever.

Endå eit brev om Brita ligg i NLM-Arkivet på Fjellhaug. Og det kastar litt meir lys over livet hennar. Eg har lenge undrast på kvifor ho ikkje reiste attende til Kina som misjonær. Kor vart det av kallet hennar? Slik spør me sume gonger.
Meinte ho at oppgåva hennar nå var å ta seg av dei to gutane – ho kom til Norge med dei slik mannen ynskte på dødssenga. Eller var ho ”sinna på Gud” som hadde teke mannen frå henne – han døydde etter kort tid av sjukdom i Kina. Eg fann ikkje svar på dette.
Så fann eg eit nytt brev i Arkivet. Ho var i Bergen og skreiv til Brandtzæg 28. august 1899. Det var ”nogle tanker” som arbeidde i henne, og ho hadde tala med Brandtzæg fleire gonger om det, skriv ho.
Ho ville gjerne reisa attende til Kina som misjonær! Ho hadde drive ein forretning i Bergen etter at ho kom attende frå Kina. Nå vil ho slutta med den. Ho har fått brev får mannen sine vener i Amerika at dei kan skaffa henne post som ”bestyrerinde”, truleg på ein skule eller gamleheim.
Men så skriv ho: ”Men (jeg) kan ikke finde fred i den tanke. Chinamissionen er mig så kjær at jeg slet ikke har mod eller tro at forlade den…”
Her såg eg det brennande hjarta og misjonssinnet. Brita vil ut att i misjonsarbeidet.
Men to ting såg ho som hindring. Kunne Brandtzæg hjelpa henne med det? Det eine var helsa. Ho kjende seg ikkje sterk. Men ho meinte sjølv at ho skulle klara det, og har eit framlegg til formannen: Hvis dei sende ut ein lege og bygde opp eit hospital, kunne ho gjerne få arbeida der og hjelpa doktoren. Alle misjonærane visste så vel at dei trong ein lege. Her såg ho framtida si.
Det andre var språket. Ho vil ikkje skjula noko for formannen, men skriv rett ut: ”Jeg er ikke så stærk i Hovedet at jeg med nogen styrke kan ta fat på sproget.” Men kunne dett ordnast, ville ho setja seg ”mer ind i sygebehandling” så ho vart skikka til arbeidet der.
Kva skulle Brandtzæg svara på det? Åleine kunne han ikkje ta noka avgjerd.
9. sept. hadde Fellesstyret møte. Som sak nr. 8 tok dei opp saka til Brita. Det ”besluttedes at svare, at man ikke fandt at kunne anbefale dette for Tiden, da hun – efter hva hun selv oplyser – ikke er stærk og desuden for sit svage Hoveds skyld ikke ser sig i stand til at lære sprog”.
Slik måtte formannen skriva til henne. På ein måte hadde ho felt domen over seg sjølv ved å vera så ærleg. Brandtzæg visste jo sjølv at sjukdomen kunne vera hard i Kina. Og alle var klar over at språket var særs viktig. Nå er det ikkje sikkert at Brita sjølv dømde rett om seg sjølv her. Ho støtta seg ikkje til nokon lege, men skriv berre sine eigne tankar. Og misjonen var truleg i ein pressa situasjon: i same styremøte seier dei om ein annan misjonær: Dei veit ikkje kva tid dei kan senda henne til Kina. Avslaget kan altså ha fleire årsaker.
Brita kom aldri meir til Kina. Ho reiste til USA med gutane, og slekta etter dei lever der nå. Nokre er med i kyrkjeleg arbeid der, og er slik med i arbeidet for Guds rike.

23) Christian Scriver

Sjele-skattens far:
Christian Scriver

 
”Hva forstår en hane seg på en kostbar perle?” spør Christian Scriver i føreordet til si store bok ”Sjæle-Skat”. Og slik er dei verdslege menneska i høve til det heilage og Guds ord. Dei skjønar det ikkje. Difor vil han forklara og skriva om det. Og det gjorde han flittig.
Scriver kom til verda 2. jan. 1629 i Holstein i Tyskland. Han vaks difor opp i trettiårskrigen i Europa. Faren døydde tidleg, men han hadde ofra og vigsla sonen til teneste for Gud alt i barndomen. Slik hadde han ein stor arv, sjølv om krigen tok heile formua til familien.
Han fekk forresten ein heller dramatisk barndom med fleire ”nær-døden-opplevingar”, og slike hadde han eigne erfaringar som kom vel med når han skulle skriva om sjelelivet til hjelp for andre. Og dette heldt fram i hans vaksne liv. Fire koner miste han og ti born. Sjølv om det var meir vanleg då enn nå, representerer desse 14 gravferdene i heimen eit hav av sorg og tunge netter.

Yrkesliv
Utdanninga tok han i Rostock frå 1647. Ein arv frå fetteren T. Heber gjorde det mogeleg. Etter seks år vart han diakon i Stendal og pastor i Magdeburg frå 1667. Der var han i 23 år. Han var så trygg på at han skulle vera i Magdeburg til han døydde, at han let byggja gravstad til seg og familien ikr. 1680.
Då fekk han forresten eit par spesielle kall – som hoffpredikant både i Berlin og i Stockholm. Det var særleg dronninga av Sverige som ville ha han til landet sitt. Ho tilbaud han all hjelp han trong til å flytta og ottast for at han var for gamal til å reisa så langt. Difor stilte ho til disposisjon seng eller bærestol for å frakta han til Sveariket. Då søkte Scriver mange råd m.a. ved universiteta, men takka nei.
Tre år seinare slokna han, 64 år gamal, etter 40 års teneste i kyrkja.

Skribent
Det er likevel ikkje som prest han sette spor etter seg. Det var som forfattar. Han byrja tidleg å skriva, og han hadde ei lett penn og god fantasi til å finna og skapa bilete av dei åndelege røynslene. Det gjorde at folk kjende seg att og fann hjelp.
Han etterlet seg fleire skrifter. Ikkje mindre enn 23 skrifter er funne etter han. I tillegg skreiv han om ”Døds-tankar”, men det vart visstnok ikkje trykt då manus kom bort. J. G. Pritius, som skreiv føreord til utgåva frå 1723 av Sjele-skatt, nemner ennå ei bok: Scrivers Enke-trøyst. Alt dette vitnar om stor arbeidskraft og klåre tankar om kristen tru.
Likevel er det ei bok som står att som bauta over Scriver: Det er det store verket: Sjel-sakatt del 1-5. Ikkje noko oppbyggingsskrift i seinare tid kan truleg liknast med dette. Og Gunnar Dehli skriv om i innleiinga til boka i ”Hovedverker av den kristne litteratur” i 1929 slik: ”Av alle opbyggelsesbøker finnes det neppe nogen som i våre besteforeldres dager og i eldre tider har ført mer kristendom inn i Noreg enn Johan Arndts ”Sanne Kristendom” og Christian Scrivers ”Sjeleskatt”.
Nå er det 75 år sidan den vurderinga. Ein refleksjon kjem i alle høve nokså kjapt: Vår tid treng ein sterkare kristendom enn det me ofte ser i folket vårt. Dei gamle oppbyggingsskriftene hadde ei kraft i si tid som vår tid treng.

Sjele-skatten
Kva handlar desse fem bøkene om? Er det noko der som kunne verta ein vekkjar for folk, og kunne leia dei på rett veg mot æva?
Ytterst få i vår generasjon har truleg lese noko særleg i dette store verket på 2642 store sider i den komplette danske utgåva frå 1888/1892. Den norske frå ikr 1860 er diverre ei forkorta og fri utgåve.
Det handlar altså om den udøyelege sjela. Han byrjar med å visa kor stor verd sjela har. me er jo skapt i Guds bilete. Gud hadde høge tankar om oss. Det ser me både ved at Gud er skapar, sjela er udøyeleg og særleg ved den pris Gud betalte for å løysa oss ut. Eg meiner, skriv han, at eit einaste blikk i tru på den krossfeste Frelsar, er nok til å dempa syndelysta.
For Scriver veit vel at sjela vår er fanga i synd. Difor skriv han kraftig og sterkt om syndefallet. Me er ved fallet gått over frå eit Guds bilete til eit Satans bilete, skriv han. Så djupt er fallet. Djevelen styrta mennesket i forderving ved å så tvil om Guds ord.
Hjarta er vondt, og difor vert alle gjerningar vonde, ja, der er ”eit hemmeleg hat mot Gud” i hjarta vårt. Difor er det vår eiga lyst som lokkar oss til ytre og indre synder. Djevelen nyttar dette til å forføra menneska der dei er svakast.

Berging?
I andre del av verket skriv Scriver om frelse frå synda. Og då talar han om omvendinga. Her er ingen tale om å verta snill og god og koma inn i eit godt miljø så ein verte kristne på utsida. Han talar om anger, bot og omvending. Og det er ikkje ”ei ringe sak”, men det ”fører med seg ei fullstendig endring og fornying”. Det er ikkje som eit gamalt ormstukke tre som ein malar med ny farge. Nei, ”Kristi blod trenger med si kraft gjennom til sjela si inste grunn”.
Me kan ikkje venda om av oss sjølve. Omvendinga ”er berre ei rein nådegjerning av Gud”. Men han vil minna oss om at me treng omvending og må be om det. Men det er inga lettvindt omvending og frelse Scriver kjem med. I talen over Joel 2,12 skriv han: ”Det syndige hjarta må knusast og rivast sundt, før det kan fatta trøysta frå evangeliet. Det må først vita kva synda og Guds vreide er, før det kan få visse om Guds nåde i Kristus.”
Og då kjem eit menneske sin ”allerlykksaligste tilstand”, nemleg ”å liggja med eit botferdig og truande hjarta ved føtene til den krossfeste Herre Jesus”. Og det er berre trua på Guds nåde som kan føra oss dit. Guds nåde ”er ein stor straum og den Herre Jesus med si forteneste og rettferd er ei uuttømande levande kjelde for denne straumen”. Denne lukkelege tilstand er at trua vågar å seia: Denne Jesus er min!
Så er syndaren rettferdig – ikkje i seg sjølv, men i Guds Son. Og denne frelse held i død og dom.

Kross og trengsel
Ein frelst syndar er ikkje framme ved målet. Han har kanskje mange år å leva i denne verda. Dette talar Scriver om i del 4-5 i Sjeleskatten. Der handlar det om dei mange krossar sjela må bera, om trengsler, sorg og anfektingar. Det er ein kamp og strid som er naudsynleg for å nå fram. Me skal ikkje gå inn på dette her.
Me skal berre visa til at himmelen er målet, som siste del talar om. Men eigentleg kan ingen forklara eller skildra himmelen. ”Tungen er for svak.” Men Christian Scriver ville meir enn noko anna tala slik at sjelene fann livet i Gud og nådde målet. Han levde i ortodoksitida då den rette læra var viktig. Og sjølv lærde han mykje av Johan Arndt, død åtte år før Scriver vart fødd. Men det er vanskeleg å setja Scriver i bås med andre typiske teologar i denne tida. Han er meir ein forløpar for pietismen med sin personlege kristentru og forkynning.
Det er nett dette me treng i vår tid. Difor skulle me hatt desse bøkene i ny drakt, utan for mykje avkorting. For den som får smak på noko godt, vil gjerne få tak i meir. Scriver skriv sjølv i fortalen til Sjele-skatt om dette slik: ”Erfaringa vitnar om at hungeren veks til meir dei gudfryktige sjelene tek imot, og trongen aukar og veks hjå dei til meir dei får nyta av dei himmelske og guddommelege tinga”.
Har folk i dag ”ete” for lite, når trongen er så liten? Det bør ein tenkja over nå.

22) Carl O. Breien

Ein nasjonallyrikar
Carl O. Breien –
 

Store årstal i soga er ofte merkedagar på grunn av politiske hendingar. Krig og frigjering og kongeval er døme på det. Heller sjeldan finn me dei religiøse og kristne tonane ved slike merkedagar.

Ser ein derimot etter i andre enn politiske og profane litterære kjelder, vil ein oppdaga at kristne leiarar har tenkt djupe tankar om frigjering og store politiske merkedagar. Ofte går ein forbi slike ved store jubile. Men då gjer ein ikkje rett mot folket og utviklinga i landet. Eg vil dra fram ein slik poetar som hadde nasjonale tankar.

Carl Breien
Her tenkjer eg på frelsesoffiseren Carl O. Breien. Han kom med i Frelsesarmeen i den første tida i 1888 i Oslo, og han vart den første mannlege offiseren i Noreg. Bertha Hansen var den første. Breien var offiser i Noreg, Finland og to gonger i Danmark. Fleire gode songar er komne frå hans hand – og han levde heilt til 1960. Eg fekk forresten høve til å møta han i 1956 då han var på aldersheim i Oslo.

I 1905 hadde altså Breien vore offiser og tenar for Herren i 17-18 år med brei røynsle. Til den politiske hendinga dette året skreiv han i etterkant ein song til den mektige tonen til Luthersalma: Vår Gud han er så fast ei borg. Her skreiv han:

Vi gledet oss hin junidag,
om svake, dog så sterke.
Vi jublet høyt da Norges flagg
ble heist som samlingsmerke,
skjønt mørke skyer kom
og skjulte solen som
så vennlig lyste ned
med håpets stille fred.
Vi stod i bønn og ventet.

Her er nasjonale tonar. Han gledde seg med folk flest at det gjekk vel. Dei mørke skyene er otten for krig mellom brorfolka. I fleire vers skriv han med respekt: ”Gud æren skal beholde.” For ein kristen er det heilt naturleg å sjå årsaka til alt hjå Han. Og det skamma han seg ikkje over. Difor skriv han vidare i vers 3: ”Gud trofast var, han svek oss ei.” I 1905 var Noreg i bøn for landet, og Han viste si makt. Slik tenkjer ein kristen. Han lit ikkje på kanoner og krut.

Så kan han slutta songen frå 1905 med dette: ”Nå synger kvinne, mann: Vi eier helt vårt land.”

35 år etter kom nye mørke skyer. Då hadde Breien vore pensjonist i 6 år. Men diktaråra rann utan stans. Om aprildagane i 1940 skriv han og fangar inn situasjonen for folk flest slik:

Mitt kjære, kjære fedreland,
mitt havomkranste gamle Norge.
Tenk nå er også krigens brann
blitt tent ved dine klippeborge.
Her høres drønn. Her faller menn.
Man taler stille, venn med venn.

Det utenkjelege hadde hendt. Folk kunne ikkje tala fritt og ope meir. Krigens brann loga i alle bygder. Han ser ”et fremmed flagg” og høyrer ”et fremmed språk”. Og han kjenner seg ”som var man gjest i eget land”.

Slik var den politiske situasjonen då. Men vona har han ikkje mist: ”Det kommer nok en bedre dag”, og den vil han arbeida for: ”Om tunge veger vi må trede, for Norge vil vi virke, bede.” Han kjende det beste våpen for dei kristne – ”bede”.

8. mai fem år etter kom svaret. Då vart det andre tider, skriv han: ”Trygg man går på veg og sti…” Men mange ting vitna om det som hadde vore, og det var tunge dagar som låg bak:

Se, her kommer landsmenn frem
ifra fangeleir og fengsler.
Nå de haster til sitt hjem,
brutt er alle bånd og stengsler;
de har lidt for Norges sak,
derfor denne gledens dag
som er født av angst og vånde –.

Ein historikar skreiv til meg ein gong at dei kristne ikkje var opptekne av det nasjonale eller det jordiske. Carl Breien har prova det motsette. Han døydde i 1960 og fekk slik smaka litt av den nye våren i landet. Han avslutta diktet slik: ”Herre, signe gamle Norge.”

Litteratur:
Carl Breien: Minnene taler. Salvata 1943.
Carl Breien: Mot hjemmet. Salvata 1948.

21) K. G. Pfander

Ein Islam-misjonær.
K. G. Pfander

Ned gjennom tidene har faktisk ein del brennande kristne prøvd å vinna muslimar (tidlegare ”muhammedanarar”) for Kristus. Me skal ikkje unødig freista å minisera det andre gjorde før oss. Ser me på personar i soga før oss, pliktar me å sjå dei i høve til deira tid og dei resursar dei hadde på alle plan.

Karl Gottlieb Pfander var ein slik tidleg ”islam-misjonær”. Han arbeidde ikkje berre som aktiv arbeidar for å få muslimar til å tru på Kristus. Han arbeidde faktisk ut ein slags ”dogmatikk” for islam-misjonærar. Mange har brukt og hatt nytte av boka hans ”Sannings-vekta” (arab.: ”Mizan ul-Haqq”) frå 1829. Emil Birkeli seier at ”Den har bragt flere muhamedanere over til kristendommen enn noen annen bok og har ennu ikke utspilt sin rolle”.

Med ein slik attest er det truleg god grunn til å ta fram ein slik person nå – i ei tid der talet på muslimar aukar for kvart år i landet vårt. Nokre vil seia at talet akselererar.

Kven var denne mannen, og kva gjorde han?

Misjonær
Pfander vart fødd i Württemberg i Tyskland 3. nov. 1803. Han kom frå ein pietistfamilie og hadde med seg eit evangelisk kristensyn på reisa. Han var son til Johann F. Pfander og kona Elisabeth Margareta f. Bürklin. Faren var bakar i Waiblingen i Württemberg. Det var forresten det same området som kona til Peter Fjellstedt var frå, og det var kjend som eit pietistisk og evangelisk-luthersk område. Han reiste til misjonsskulen i Basel i 1821 og var der i fire år. Han er nok ukjend for mange i Europa i dag, men var i si tid ein av dei mest innflytelsesrike misjonærane i den islamske verda. Deretter arbeidde han for Baselmisjonen i Kaukasus i 12 år. Dette området var då persisk provins. Han skulle eigentleg reisa ut for å støtta og hjelpa den armenske kyrkja i landet. Men misjonærane reiste ofte rundt i landet og vart kjen de med folk og møtte også muslimar. Og dei nytta høvet til å tala evangeliet for dei og delte ut skrifter.

Det var etter ti år som misjonær han gav ut boka ”Sanningsvekta” første gang i 1835 på persisk. Det tyske manus var ferdig alt i 1829. Seinare vart ho omsett til ei rekke språk, m.a. engelsk i 1867. Pfander reiste mykje i denne tida og lærte dermed islam å kjenna i ulike område og miljø. Her fekk han eit nøye kjennskap til Islam, både skikkar og tankegang. Slik var han godt utrusta som muslimmisjonær. Han hadde tre store kvalifikasjonar for dette arbeidet: Han hadde eit absolutt og fyldig kjennskap til emnet Islam, han var språkmann og kjende godt språk og tankegang hjå muslimar i Austerland, og i tillegg hadde han stor kontroll over seg sjølv i diskusjonar og religionssamtalar. Det viste seg ved den offentlege samtalen i Agra. Sjå nedafor.

Det skulle koma til nytte seinare.

Den russiske tsaren Nikolaj I. sette ein stoppar for vidare misjon i Georgia og Kaukasus i 1835 og Pfander måtte dra frå landet. I 1837 reiste han så til Nord-India og arbeidde i området der Pakistan og Afganistan er nå. Først var han nokre år i Agra og sidan i Peshawar fram til 1857. I desse 20 åra fekk han stå i ei rik teneste og var det meste av denne tida knytt til den engelske organisasjonen ”Church Missionary Society” (CMS). Her vart ein del muslimar omvende til kristen tru.

Medan han var i India vart boka hans omsett til m.a. fleire indiske språk. Og han korresponderte med muslimar, forkynte Guds ord offentleg – og dette var berre mogleg ved at kolonimakta England beskytta han, og han var ofte i offentlege debattar med muslim-leiarar. Han fekk òg døypa nyomvende muslimar. I 1854 var ein slike debatt i Agra med fleire hundre tilhøyrarar. Muslimske leiarar nytta då bøker av liberale teologar i Europa som prov på at Bibelen var uhaldbar vitskapeleg sett. Muslimane nytta her særleg katolsk litteratur. Til debatten i Agra kom m.a. ein lærd muslim, Imad-du-din. Han var overtydd om at det han søkte, skulle han finna i ei reinsa form av islam. Han hadde leita i årevis utan å finna fred. Men etter lang indre strid og kamp vart han overtydd om at Kristus var svaret og vart frelst. Han vart seinare vidkjent som predikant og forfattar, og fekk doktorgrad i teologi av erkebispen av Canterbury.

I 1858 ville CMS byrja misjon i Konstantinopel, og Pfander vart send dit, og verksemda såg ut til å bera frukt. Men tyrkarane stansa det heile ved forfylginga i 1864 og Pfander måtte dra frå landet. Han reiste då til England og døydde der 1. des. 1865. Med dette var alt protestantisk misjonsarbeid i byen slutt for denne gong.


Arbeid
Pfander gjorde si teneste på fleire måtar. Han var evangelisk forkynnar, han skreiv bøker og traktatar, og ikkje minst argumenterte han med muslimske leiarar om religionen. Det hadde han tru for, utan at me skal skulda han for å vera ein typisk ”dialog-misjonær” av liberalt merke. Han vann ikkje alltid fram med sine argument. Ein viktig grunn til det var at muslimske lærde hadde lese kristen liberal teologi og brukte det mot Pfander. Dermed kunne dei visa til kristen lære som på somme punkt sa det motsette av det misjonæren hevda. John B. Taylor seier at han leit ikkje på den menneskelege tanke og fornuft, men insisterte på guddommeleg inngrep.

Arbeidet hans må me som sagt sjå i lys av den tida han levde i, og ikkje døma om han etter tankane i det nye tusenåret. På hans tid meinte dei fleste at den beste misjonsmetoden var å tala nedsetjande om andre religionar og slik framheva kristendomen. Det førde lett til konfrontasjon og konflikt mellom misjonær og tilhøyrar. Dette opplevde òg Pfander.

Han hadde likevel eit ganske godt utgangspunkt til misjonsgjerninga, særleg etter som åra gjekk. Han hadde 40 års røynsle til slutt. Kirke-leksikon for Norden skriv svært positivt om Pfander: Han var ”en Mand med Store Gaver og en vindende Personlighed, et uforfærdet Mod og stor lærdom og praktisk Visdom og et enestaaende Kenskab til islam og østerlandsk Tankegang”. For eit kritisk blikk ser det mest overmenneskeleg ut. Det er likevel mykje att om me tek bort dei sterkaste orda. Ein stor misjonær var han. Ei anna misjonssoge kallar han ”ein gåverik (begavet)” mann, og han vann nokre få omvende og ein storm av forfylging. Det har alltid kosta å fylgja Jesus, kanskje mest for muslimar.

Og misjon mellom muslimar har òg kosta frå første dag. Men Pfander var ”ei kjempe i denne krigen” og fekk sjå folk vart omvende. For treng arbeidaren ”eit spesielt temperament kombinert med høgast mogleg kunnskap og trening i språk, Islamsk litteratur og i dei viktigaste muslimske innvendingane. For på misjonsfelta er det ingen hardare og meir utfordrande oppgåver enn denne”.

Ei seinare vurdering av han, viser det. Dr. Christine Schirrmacher har nyleg skrive at han ikkje var arrogant eller gjekk fram som ein overlegen utsending frå kolonimakta. Han freista å overtyda muslimen med saklege argument. Slik var han apologet. Bennett seier han er best kjend som sin apologi og hevda der at Kristen tru hadde fortrinn over islam. Dette ser me òg i boka ”Sanningsvekta”. Her freistar han å vega sanninga i Bibelen og framstellinga i Koranen og muslimske skrifter mot kvarandre. S. Neil. er kritisk til framstillinga ”kristelig sett”, men dette var ein av dei første framstillingane for islam-misjon.

Først gjev han ei framstelling av den kristne trua, som ein slags dogmatikk. Dinest går han imot Islam. Det punktet han kanskje er mest kritisert for her, er dei siste kapitla om profeten Muhammed. Vår tid viser òg kor sårt dette punktet er for muslimar. Pfander kritiserer profeten så sterkt at denne delen er teken bort i nokre utgåver av boka, særleg utgåver på arabiske språk. Det var truleg denne boka, eller eit liknande skrift, som vart trykt i Tyrkia i byrjinga av 1860-åra. Ein muslim vart døypt i 1862 og fengsla for trua si, men vart fri ved hjelp av den engelske konsulen. Dei fekk selja biblar og evangeliske skrifter ope. Så kom skriftet til Pfander. 17.juli 1864 braut forfylginga ut og kristne muslimar vart fengsla, kristne bøker konfiskerte og nokre sende til galeiane (slaveskip). Dette hende trass i at lova i landet proklamerte religionsfridom. Kanskje var det ei feilvurdering av han å gå slik til åtak på religionen deira.

Men han let ingen vera i tvil om kva som er rett. I Konklusjonen til slutt i boka, skriv han: ”Du må velja mellom Herren Jesus Kristus som er Guds Ord, og Muhammed son til Abdullah (ibn ’Abdu’llah).” Det valet er alltid sentralt i all misjon – ikkje minst i vår tid med mykje uklår tale.

På 1800-talet tenkte gjerne misjonsfolk at muslimane snart ville venda seg til Kristus, og at Islam til og med ville bryta saman i møte med evangeliet. Pfander erfarte snart i misjonslanda at det ikkje hende. Diskusjonar, forkynning, utdeling av traktatar førte ikkje til dei talrike omvendingane, skriv Schirrmacher. Men Pfander heldt litteraturarbeidet for avgjerande i arbeidet om dei òg skulle vinna dei lærde.

20) Peter Fjellstedt.

Peter Fjellstedt



Banebrytar for svensk misjon.
Det er Salmonsens leksikon (1919) som kallar Peter Fjellstedt (1802-1881) slik. Og det gjeld både ytre og indre misjon. Og Nordisk Teologisk Uppslagsbok bind I tek opp att denne karakteristikken i 1952. Han hadde sjølv prøvd seg som misjonær, og hadde elles eit mangslungent yrkesliv. Han var sjølv påverka av andre og vart til velsigning for nye menneske.
Han kom til verda 17. sept. 1802 i ein fattig bondefamilie i Sillerud sokn i Värmland i Sverige. Faren var bonde og snekker og var mykje borte frå heimen på arbeid. Men det var ein familie som ottast Gud og heldt dagleg husandakt og gjekk i kyrkja. Alt som tiåring måtte han ut å tena til sitt eige opphald. Det heng saman med at 1812 var eit ”nødsår” i Värmland. To år før hadde Sverige fått ny konge, og han hadde politiske ambisjonar. Alf Henrikson kallar året 1812 for ”det storpolitiska” året. Kongen ville ha både Noreg og Finland under Sverige, og i tillegg ein bit av Russland. Slike planar vert ofte dyre. Fattigfolk kunne ikkje fø borna sine. Peter måtte difor vera gjetar om sumaren og omgangsskulelærar om vinteren. Slike menneske vert ofte sterke og tåler motgang seinare.
Tjue år gamal vart han likevel student ved universitetet i Lund i Skåne. Han fekk fylgja ein båt til Gøteborg – over Vänern og Gøta-elva. Vidare gjekk han i 29 mil til Lund. Han tok studenteksamen først og vart eksaminert av ingen ringare enn diktaren Esaias Tegner. Men pengane tok slutt og han måtte ut att på arbeid. Då arbeidde han som huslærar (informator) på herregardar i Småland og så lærar i Brødreforsamlinga i Gøteborg. I denne tida opplevde han vekking og åndeleg gjennombrot.
Dette var nett i ei kyrkjeleg vekkingstid i Sør-Sverige med Schartauvekkinga som viktig i Lund og Gøteborg. Det var sterk pietistisk forkynning og djupt alvor i kristenlivet. Henrik Schartau påverka fleire prestar. Det same var tilfelle med den sellergrenske vekkinga i Wexjø og Småland. Peter Sellergren var påverka av både Johan Arndt og Jonas Sandell, far til Lina Sandell, der han fekk ein meir evangelisk tone. Den radikale Per Nyman høyrde òg til denne krinsen i Småland. Fjellstedt hadde altså rikt høve til å høyra vekkingstalar. På same tid las han språk og hadde anlegg for det.
I 1825 kom han attende til Lund for å avslutta studia. Det var i denne tida han kom til Gøteborg der pastor Stare var med i Brødrekyrkja. Han hadde eit stort bibliotek, m.a. 200 tidsskrift om misjon. Og dette fekk Fjellstedt nytta. Og nå såg han noko nytt om evangelisk misjon, og truleg vart misjonstanken tent her.
For tredje gong kom Fjellstedt til Lund i 1827 og fullførte teologien og tok presteeksamen 30. april 1828 i Karlstad. Han fekk karakteren fem ”laudatur”, som var uvanleg godt. Eit par dagar etter vart han prestevigd.
I mellomtida hadde han kontakta Basel i Sveits der han ville gå på misjonsskule med tanke på å verta misjonær.

Misjonær
Våren 1828 vart Fjellstedt altså vigd som prest i Karlstad. Kallet til å reisa med Guds ord til heidningane hadde han kjent på ei tid og søkt kontakt med fleire misjonsselskap. Det lukkast ikkje nokon stad, slik t.d. Skrefsrud og Sivert Gjerde også opplevde det.
Men så fekk han positivt svar frå Basel. Der var han fem månader på misjonsskule, og tida der fekk mykje å seia for han og bibelsynet hans i pietistisk lei. Det engelske kyrkjemisjonsselskapet (CMS) fekk på den tida mange misjonærar frå Basel. Slik kom Fjellstedt òg i kontakt med dei. I 1 ½ år studerte han medisin og orientalske språk (arabisk og amharisk) i England med tanke på utreise. Nå gifte han seg i London i 1831 med Christiana (Nanny) Schweitzerbart, dotter til ein professor i Stuttgart i landskapet Württemberg i Tyskland. Her var det pietistiske lutheranarar. Både presten Schartau i Sverige, Basel-instituttet og teologen J. A. Bengel var åndeleg i slekt med dei.
Han var også lærar ei kort tid ved skulen i Basel, før han i 1831 reiste til Sør-India. Her underviste han nokre år på presteskulen i Palamcottah, heilt på sørspissen av India. Klimaet var hardt, og han tålte det ikkje. I India fekk dei ei jente, men alt i 1835 reiste dei heim. Deretter reiste han til Smyrna i Lille-Asia/ Tyrkia for den same engelske misjonen og arbeidde mellom muslimar der, særleg med litteraturarbeid. Her var han i åra 1836-40. Men det lykkast lite, og han tålte heller ikkje klimaet der.
Eg trur tida i Smyrna var viktig for han. Først fekk han bruka sine språkkunnskapar og litterære evner. Han skreiv ei kort framstilling av kristen tru – med tanke på muslimar som las Koranen. Han reviderte grundig den tyrkiske bibelen. Dette studiet fekk han seinare nytte av då han skreiv sine forklaringar til Bibelen.
Men så vart han skuffa over kor vanskeleg det var å tala evangeliet til muslimar. Han og andre misjonærar reiste kring i Tyrkia og freista å nå innbyggarane. Men det lukkast lite. Difor meinte han at tida ikkje var inne for misjon mellom muslimar.
Akkurat denne tanken kan me stilla spørsmål ved. For kva tid er heidningane mogne for misjon? Ein grunn til at han slit slik med dette spørsmålet, kan nok vera at dei hadde lita røynsle i misjonsarbeid. Mange har venta i mange år før frukta viste seg. Nokre såg aldri ein blom av arbeidet. Men Gud såg etter truskapen.
Turen gjekk nå til Europa der han reiste for Basel-misjonen i Sveits, Frankrike og Tyskland og tala misjonen si sak. Misjonsarbeidet hans vart nå eit anna. I 40 år reiste han i fleire land og tende misjonselden. I 1843 var han attende i Sverige. Fjellstedt var svært populær då han reiste kring i Sverige etter heimkomsten. J. E. Lundahl skriv ”at det var ganske uhørt på den tiden at en mann i løpet av noen få måneder gjennom sine foredrag kunne samle inn om lag 5000 kroner”. Eit konkret døme på frukt av arbeidet var den unge Betty Larsson frå Brålanda. Gunnar Juelsson fortel om henne. Ho vart lærar og ivrig misjonskvinne i mange år.
Nå vart eit svensk misjonsselskap i Lund i Skåne skipa i 1845 med eigen misjonsskule der. Og med det byrja ei ny tid for Fjellstedt, han og familien flytte då til Lund. Det ser ut til at misjonen i Lund vart oppretta i ein viss opposisjon til Svenska Missionssällskapet frå 1835 av di det nærast var ein alliansemisjon der m. a. metodistar (ved Gabriel Scott) var med. Nå ville dei ha eit reint luthersk selskap. Ved sida av skulen og møter redigerte han fleire blad. Det eine var Bibelvännen, eit bibelsk tidsskrift for lekfolk, og Lunds Missionstidning, som han fekk løna si av. Ved sida av redigerte han òg bladet Folkskolan, for lærarar.
Det ”miljø” Fjellstedt gjekk inn i då han kom heim, var ein veksande kritikk av kyrkja i Sverige, og nye grupper som organiserte seg. Det var både lause venesamfunn etter vekkingane og meir strukturerte foreiningar og organisasjonar (”associationer”). Tendensen var då hjå vekkingsfolket at dei rekna meir med desse selskapa enn med kyrkja.

”Fjellstedska Skolan”.

Skulearbeidet til Fjellstedt gjekk i fleire trinn. I 1845/6 skipa dei ein misjonsskule i Lund der han vart forstandar. Det var i samband med det misjonsselskapet som vart skipa der då. Skulen vart flytt til hovudstaden i 1856 og til Uppsala i 1859. Det heng saman med at Misjonen i Lund i 1855 gjekk saman med og inn i Svenska Missionssälskapet (SMS). I den første tida var skulen nærast ein bibelskule som tok sikte på å hjelpa og trena lekpredikantar og kolportørar som skulle reisa rundt i det vidstrakte Sverige, særleg i Lappland i Nord-Sverige. Han hadde altså syn for misjon i sitt eige land. Men ein del av elevane vart seinare prestar i Amerika og nokre vart misjonærar i Sør-India og Afrika.
I 1862 vart skulen omorganisert. Det var Fjellstedt sjølv som våren 1862 funderte på korleis han skulle kunne verta betre. Ein har seinare rekna dette som starten på skulen. Fjellstedt trekte seg då ut or leiarskapen, men skulen bar namn etter han for framtida. Dei hadde t. d. 100 års-jubileum i 1962. Men det er altså over 160 år sidan nå at den første spira til skulen vart planta.
Fjellstedt fekk støtte av m.a. professorar i teologi og folk frå adelen i Sverige når skulen skulle omorganiserast. Men arbeidet gjekk tungt den første tida. I 1869 tenkte dei faktisk på å leggja skulen ned. Men då kom ei ny drivkraft inn som snudde alt til det gode. Det var pastor og skuleinspektør Johannes Kerfstedt frå Härnösand. Han vart verande i skulen heilt til 1920. Han var både pedagog og organisator og hadde eit godt lag med gutar. Det syner seg så ofte at det må nye kostar til når det går tregt. Og Fjellstedt hadde vore viljug til å sleppa frå seg ansvaret før denne tida. Skulen skulle eigentleg vore oppkalla etter Kerfstedt, men han ville at den skulle drivast i Fjellstedt sitt namn.
Tanken med skulen vart etter kvart å hjelpa fattige og flinke elevar til å studera teologi og bli prest. For det meste har skulen blitt driven ved friviljuge gåver. Den var lenge ein internatskule for studentar som ville bli prestar eller gå inn i anna teologisk arbeid. I 1982 vart sjølve skulen nedlagt. Då hadde skulen vore i drift i 120 år. Den er seinare eit sentrum med kurs for teologisk vidareutdaning særleg innan Svenska Kyrkan. Skulen leiger òg ut lokale til pastoral utdaning for dei som skal bli prestar. I 1994 skreiv biskop Arne Palmqvist skulen si soge, med brei kulturhistorisk samanheng. Han hadde sjølv vore elev der. Og her går det fram at skulen har blitt meir humanistisk og kulturell enn før. Det førte òg med seg at skulen vart open for nye retningar i tida. Det var ei utvikling over lengre.
Fjellstedt hadde faktisk lite og ingen ting å gjera med den skulen som bar namnet hans etter 1862. Han brukte nå mest tida si til forkynning og skrivearbeid med tanke på ei folkevekking. Han såg at det var naudsynleg i Sverige. Han hadde tent misjonstanken i landet før. Han såg korleis ei sløv ånd kraup inn mellom kristenfolket. Nokre år var han kapellan hjå venen domprost Peter Wieselgren i Gøteborg til 1872. Då reiste familien til Württemberg til kona sin familie. Men ho døydde alt i 1876 og han kom attende til Sverige. Då budde han den siste tida i eit par små rom på skulen ”sin” i Uppsala til han døydde 4. jan. 1881.

Bibellærar
Fjellstedt er kanskje mest kjend her i landet for sin store Bibel med forklaring i tre bind. Dei siste generasjonane er han kanskje ukjend for. Men tek ein eit par steg attende i tida, var Bibelen hans nytta av predikantar og andre. To tre bibelbøker vart omsett til norsk, m.a. Matteus-evangeliet, Profeten Jesaja og Salmane er kjent. Eg kjenner ikkje til om heile Bibelen kom på norsk. Min svenske tre-bindsutgåve er frå 1875-86 og har vore eit kjært hjelpemiddel til å skjøna Bibelen utan å vera redd for liberale innslag og omtolkingar.
Matteus-evangeliet av Fjellstedt var utgjeven på norsk i 1867 ved Andr. O. Olsens forlag. Og Salmane var omsett av lærar ved Misjonsskulen i Stavanger E. F. Eckhoff, og utgjeven av W. E. Lønnings forlag. Eckhoff var lærar ved Misjonsskulen frå 1859 til 1864. Salmane må ha kome ut før 1864, og Jesaja ikring 1866 då han var styrar ved Misjonsskulen. Dette viser at Fjellstedt var kjent i Noreg svært tidleg.
I boka om Salmane har Eckhoff skrive eit interessant føreord. Han har hatt korrespondanse eller anna kontakt med Fjellstedt som har godkjent at noko kunne utelatast eller endrast. Men Eckhoff har òg føydd til einskilde merknader og sitat og viser det ved klammer. Slik er det òg i Matteus-kommentaren. Omsetjaren ”anbefaler den til alle slike hjerter, som ikke søker kjødelig visdom, men den enfoldige og usminkede sannhet i Kristus Jesus”. ”Den ekte evangeliske Ånd og enfoldige enkelhet i form … gjør den så skikket til å forkynne evangeliet for de fattige.” Det er ein god attest, som viser at Fjellstedt var nytta av forkynnarane, og at det var sunn og god teologi der.
---
Dr. Theol. Herman Schlyter i Lund kalla han ”ein framståande bibelteolog”. I 1853 hadde forresten universitetet i Halle utnemnd Fjellstedt til Dr. Theol. Alt dette støtta opp om at han var ein bibellærd mann. Og det viser att i Bibelforklaringane hans. Her får me både hans eiga bibelomsetjing og noter som forklaring.
Dette hang òg saman med at han var litt av eit språkgeni. Han kunne tala 12 språk, skriva 16 og lesa 30. Mellom desse var grunnspråka til Bibelen. Slik var han godt rusta som bibellærar.
Men han var ikkje ”lærd” i tale og skrift. Ein seier om han at han ”forente en enfoldig barnlig tro med rike evner”. Det er ikkje alltid dei som slår om seg med fine ord som har mest kunnskap. Difor tok folk flest godt imot han. Dei skjøna kva han meinte.
Me vil sjå litt på denne Bibelen. Etter skikken i tida brukar han ein lang tittel på boka: ”Biblia, det är All den Heliga Skrift, Med Förklaringar.” Desse tre binda kom ut i åra 1849-1855. Dermed er det truleg at far til Lina Sandell, presten Jonas Sandell som døydde i 1858, hadde desse bøkene.
Denne bibelforklaringa vart mykje lest. Fram til 1886 kom dei i 9 opplag.
Bøkene er bygt opp etter denne ”malen”: Heile bibelteksten er skriven, vers for vers. Og det ser ut for meg som at han der fylgjer ein bibel som var nytta i Sverige på 1800-talet. Men så noterer han kva grunnteksten seier der den kan tolkast og omsetjast annleis. Eg har samanlikna ein del tekstar med ei eldre svensk omsetjing, den såkalla Karl XII’s bibel frå 1703, utgåve 1873. Og desse er stort sett like med få unnatak og litt rettskriving. I tillegg har han så forklaringar til ein del vers. Somme av dei er korte og andre ganske lange. Ikkje alt treng forklaring. Nokre gonger kjem ei forklaring etter eit avsnitt som heng naturleg saman.
Hovudtråden eller tendensen i alle forklaringane er ein klår truskap mot Skrifta. Så langt eg har sett, er det ikkje nokon freistnad på å bortforklara eller omtolka etter tankane i tida. Og då vert Ordet til oppbygging sjølv om det ikkje har form av andakt.
Ein viktig tråd er profetiane om Messias i GT. Dei har mange sett svært ulikt på gjennom tidene. Og her skal me vera varsame med å ri kjepphestar. Men Fjellstedt tolkar mange fine tekstar messiansk slik kyrkja har gjort frå tidlege tider. Han vil ikkje fylgja rasjonalismen som nyttar vårt eige vit og fornuft som tolkingsregel. Her finn me derimot NT som nøkkel til GT.
Heilt frå 1. Mos. 3,15 går desse trådane om Messias i Skrifta. Han byrjar forklaringa av dette verset slik: ”Dette er det første evangelium på jorda, ein lovnad om Kristus, at Han skal vinna over synda, døden og helvete, og fria oss frå synda si makt (syndens velde).” Deretter forklarar han meir inngåande og viser til NT, t.d. Gal 4,4. Den same tanken ligg i kap. 12,3 om velsigninga ved Abraham: ”Abraham kunne vel skjøna at denne lovnaden siktar til den frelsaren som skulle føra utløysing og velsigning til jorda.”
Og lat oss berre nemna eit tredje vers, nemleg kap. 14,18ff. om kong Melkisedek. Her skriv han m.a.: ”Han var eit førebilete på Kristus, som er rettferds konge, ved at han skaffa til vegar den rettferda som dei får som trur på namnet hans. Og ved sin Ande gir han dei nytt liv og vilje og kraft til å vandra i rettferda… han er førebilete på Kristus ved at Kristus er frelsar for heile verda, og at riket, makta og veldet er hans, slik at alle land og alle folk og tungemål skal tena Han.”
Slik kan me lesa oss gjennom bøkene i den gamle pakta – og sjå lys over framtida ved Kristi gjerning. Her har mange tapt mykje i vår tid.
I NT kjem oppfyllinga, som ei samanhengande stadfesting av profetorda som fedrane hadde. Her er kremen av evangeliet. Og her finn me den bibelske etikken, t. d. ved formaningar i breva. Han byrjar forklaringa over Rom. 12 slik: ”Nå fylgjer enkelte formaningar til at Evangeliet) skal visa si frukt i livet. Den truande blir gjort rettferdig av berre nåde utan tanke på gjerningar, men nåden bringer fram gode gjerningar.” Det er klår tale. Ikkje einsidig, men dobbelsidig er kristen lære. Det er den sunne trua. Vår tid treng den òg.
I tillegg til kommentarar er det fleire gode register i hans ”Bibelverk”. Det eine store registeret er over alle namn, stader og hendingar i Bibelen. Det tek til med Aron i 2. Mos. 6, og sluttar av med Suriel (Zuriel) i 4. Mos. 3, 35. Somme personar er her fyldig omtala, men heile tida med tilvising til Bibelen, t.d. Kristus (Christus) og David.
Det andre store registeret er over trusartiklane i Skrifta. Det går alfabetisk frå A og Ö som namn på Jesus i Op. 1 til ”Öron” om Gud som høyrer alt, Salme 10. Somme stader er det relativt lange artiklar om eit emne, t. d. arvesynda. Og heile tida er det tilvising til bibelstader. Desse registera liknar elles på vår Bibelnøkkel eller konkordans ”Hva sier Guds ord”. I tillegg er det og eit omfatande kronologisk oversyn etter Luther, Calvin og Calovius, tabell over månadene på hebraisk og register over profetord i GT som me finn att i NT, samt tabell over mål og vekt m.m. Bibeltilvisningar i Fjellstedts Bibel er noko annleis enn i våre biblar, nokre gonger fleire og andre stader færre.
Første gong kom desse forklaringane i hefter etter kvart som han vart ferdig med dei. Men han fekk hjelp til nokre skrifter. Professor C. W. Skarstedt har slik skrive tolkinga til Matteus, Johannes, Romarbrevet, Korintarbreva og Openberringa.
- I ei tid med få hjelpebøker for bibelstudentar, må dette ha vore til stor nytte. Han skreiv elles ein del anna som ei omsetjinga av vedkjenningsskriftene i den lutherske kyrkja, ei bok om det åndeleg presteskapet, ei bok med framtidstankar, ei katekisme med 598 spørsmål der alle svara er bibelsitat. Han skreiv òg om forsoningslæra, der han gjekk imot den subjektive forsoningslæra til Waldenstrøm, og ein sjølvbiografi.
- Det kan nok vera at ved einskilde forklaringar kan nokre av oss tenkja litt annleis. Slik er det i grunnen alltid, av di me er så ulike og er ulikt utrusta. Her har eg tala om hovudsaka i kristentrua.